Рессам Рустем Эмин
Белли олгъаны киби, миллий шиириетимизде фельсефий тарафтан олдукъча кучьлю нумюнелер берип олгъан Бекир Чобан-заде къалемини несир саасында да сынап бакъкъан ки, берген махсулаты артыкъ пишкин иджаткярнынъ эсерлеридир. Оларда муэллиф джыйма образларны косьтергендайын олып, халкъымызгъа пек хас хусусиетлерни тасвирге ала. Бу сырада «Арманда бир шаир» эсеринде кой аятындан бир левха косьтерилип, Тюркиеде сокъталыгъыны девам этип оламагъан йигирми къач яшындаки Аблялизнинъ образы ясала. Амма бу кересинде койнинъ манзарасы ве я къызгъын кой иши дегиль де, койлюлернинъ лафкъа усталыгъына дикъкъат эттириле. Меркезий ерде тургъан Аблязиз, бир бакъышта, адий генч олып, агъыр ишке пек ярамаса да, «эки маналы шартлашмакъ, айтышмакъ, метин окъумакъта эр заман биринджи сокъталардан сайыла». Портретиндеки бойле къарама-къаршылыгъына себеп онынъ дюньбакъышыдыр ки, адий койлюлерден фаркълы оларакъ о, дюнья кетишатынынъ манасыны анъламагъа тырыша. Затен эсердеки бутюн зыддиетлер бунынъ киби коллизиялардан ибарет: Аблялиз ве койлюлер, Аблялиз ве Зибиде абай, Аблялиз ве Джеббар Челеби араларындаки мунасебет аслында джаиллик ве тасиль арасындаки зыддиетлерден келип чыкъа. Зибиде абай ве Джеббар Челеби сокътаны ве онынъ окъумышлылыгъыны сайсалар, урьмет этселер де, шиириеттен, дюньянынъ къач буджакъ олгъаныны анъламагъанларындан себеп Аблялизнинъ язгъан сатырларыны озюне чекип, аман онъа къаршы тикленелер, Аблялиз исе онъа не ичюн бойле атылгъанларыны анълап олмай. Тамам бунынъ ичюн олса керек, икяенинъ серлевасында да бу зыддиетке дикъкъат чекилип, мында тар дюньябакъыш ве аяткъа эстетик назарнен янашув меселелери къарама-къаршы къоюла – биринджи тарафыны арманда чалышаяткъан койлюлер темсиль этселер, экинджисини шиирий иджаткъа мейиль берип башлагъан яш Аблязиз темсиль эте. Атта икяенинъ бир еринде Аблязиз: «Туварчы апакъай бейиттен, шиирден не анълайджакъ… Ойсыз, фикирсиз халкънынъ арасына тюштим» деп эфкярлана. Муэллиф Аблязизни башкъаларындан айырмакъ кереклигини анълай: «Эр кес джатып джукъласа да, Аблялизнинъ козюне бирден бирге юкъу кирмез эди. Эр шейни бу койлю халкъман берабер яшамакъ керек, ич болмагъанда, оларман берабер юкъламайым дер эди. Сонъ козьлерине къарашкъан джылдызлар, акърын-акърын джукълагъанларнынъ устюне басып кеткендий джылышкъан акъ булутлар да юкъусун яваш тартып ала эдилер…» деп ала.
Эсернинъ сюжети автобиографик тюс ташый. Эвельдже къайд этильгени киби, шимди муэллифнинъ усталыгъы шунда ки, о, персонажларынынъ портретлерини эксериет оларнынъ монолог ве диалоглары вастасынен сыза. Бу сырада хусусан Зибиде абай сёзге пек уста – ондан эр кес сакъына. Атта Джеббар Челеби: «Мундай апакъайлар дюньянынъ дирегидир, балалар!.. Зибиде, сен салдат болгъан болсанъ, урус, японнынъ олюсин айдар эдинъ» дей.
Иште, Аблялизге бойле адамлар арасында зор келе. Икяенинъ концепциясы да будыр: ичинде иджат къыгъылчымлары дуйып башлагъан Аблязиз энди-энди шиирге ошагъан маналы-манасыз шейчиклер къаралап башласа да, койни идаре эткенлер онынъ бу истидатыны анъламайлар, генч лирик исе: «Валла-билля, тюшюнип язгъаным джокъ. Ой къуджур къалкъ!» деп шаша.
«Эртеджи Мурад» (1923 с.) икяесиндеки баш къараман да булар киби койлюлер галереясынынъ девамыдыр. Эсер олдукъча кичкене олгъанына бакъмадан, анда чокъ шей айтылгъан. Концепциясы – лякъайд, къасеветсиз адамларнынъ лафына инанма, ишанма. Бойлелери берген сёзюнинъ де устюне чыкъмаз, башкъаларынынъ да ишлерини чаналатыр.
Эвельки икяедеки лафазан къараманлардан фаркълы оларакъ Мурад акъай чокъ къонушмаз, шаматаламаз, раатлыгъыны да боздуртмаз. Онынъ ерине даа зияде апайы Зибиде абай лаф этер. Муэллиф бир мергин ифадени къулланып, бу къадын «татар эви газетасы» оларакъ, акъайына «эр шейни энъ уфакъ ерлерине баргъандже айткъаныны» бильдире.
Б. Чобан-заде икяелерини ойле бир тизмеге биле ки, дерсинъ, онынъ персонажлары янында биз де булунып, оларнынъ диалогыны динълеймиз. Бу кересинде де Мурад акъайнынъ апайы артындан аткъан этиклеринден озюмиз де сакъынгъандайын оламыз, Зибиде абайнынъ ялварып-ялкъаргъанларына дуйгъудаш оламыз, къораз къычыргъаныны эшиткендайын оламыз.
Мурад акъайнынъ бири-бирине зыт кельген арекетлери, яни апайына оны уянтмагъа риджа этип, саба тураджакъта, мырылданмасы ве ойле де турмамасы, бизни эм кульдире, эм озюмизге четтен турып бакъмагъа весиле ола.
Бойледже, эгер эсер тюшюнджеге далдыртса, демек, о, кямиллигине еткен эсер. «Арманда бир шаир» ве «Эртеджи Мурад» икяелери де бу тюркюмдендир, чюнки Бекир Чобан-заде бош лаф севмеген иджаткярлардан олгъаныны эм шиириетинде, эм «Сонъ демир къырымтатар эдебияты» марузасында тасдикълагъандыр ки, бу икяелери де миллий табиатымызны мергин тасвирлеген эсерлер сырасында алтын сандыкътан ер аладжакъ шахэсрлердендир. Бойле экен, онынъ эр бир эсерининъ мевзусы да, концепциясы да салмакълы.
1920-нджи сенеси яратылгъан «Индемез Джелиль» икяесинде языджы койлюлер образларыны сызмакъны девам этип, флегматик табиатлы Джелиль акъайнынъ портретини ярата. «Орта бойлу, кенъ джаврунлы, къара мыйыкълы, гурь сачлы, беяз тенли, индже мурунлы» бу адамнынъ табитаты гъает назик ясалып, муэллиф оны агъзы къапалмагъа бильмеген «апакъайы Зибиде абай»нынъ янында косьтере. Сонъкиси «акъшам-саба оджакъ башында ачар авузун, джумар козюн, къоншулардан, балалардан, койнинъ джетишкен къызларындан, джашлардан» алып, тёкмеген шейи къалмай. Зибиде абайнынъ «Анъладынъмы?» суалине Джелиль акъай тек «Э, э!» деп джевапланыр. Джевапланыр да, чалгъысыны алып, от ормагъа кетер.
Эсернинъ композициясына эмиет берсек, мындаки диалогны тек икяенинъ сонъунда сечермиз. Манасы шу ки, муэллиф кенди къараманынынъ башкъалардан хусусий табиатынен айрылып тургъаныны косьтермеге истей. Бу ерини анъламакъ ичюн флегматик табиатлы инсангъа нелер хас олгъаныны козьден кечиреджек олсакъ, шулар мейдангъа чыкъар: бир бакъышта, олар урдым-дуймаз олып, арекетте озюни сыкъмай экенлер, месюлиетсиз ве дюньягъа бифаркъ ола экенлер. Агъыр-сабыр даврангъан инсанлар олып корюнселер де, оларгъа месюлиет дуйгъусы, садакъат, эминлик хас экен. Айны заманда флегматик инсаннынъ кейфини бозмакъ къолай дегиль экен. Иште, Джелиль акъайнынъ табиаты ве арекетлеринде бу унсурлар мевджут. Шунынъ ичюн ошеклемеге бергин койлю къадынлар артыкъ оны биревге севдалыкъта шубелеп башлайлар: «Бирисине ашыкътыр. Заваллы Зибиденинъ бир шийден хабери ёкъ» деп, атта китап ачтыралар. Амма Джеллякъай «озюне не айтсалар, не къадар бакъырсалар, индемез эди», о «не палитик, не де къара севда. О, о бирлеринден даа зияде къырымлы, эски къырымлы эди» деп яза несирджи.
Иште, муэллиф къараманыны тюрлю вазиетлерде сынап бакъа. Нетиджеде ильк корюништеки Джелиль акъайнен эсернинъ сонъундаки Джелиль акъайнынъ образлары арасында шиддетли контраст пейда ола. Бу коллизия онынъ 1914 сенесининъ дженкине алынгъан вакътында ортагъа чыкъа – вагонда бир офицер оны пичен, тобан олгъан ерде думанлаткъаны ичюн акъаретлегенде, Джелиль акъай онъа «бир шамар яндыра, заваллы шу саат вагоннынъ о бир башына тюше».
Джелиль акъай ойле бир адам ки, несине токъунылса да, чубугъы ве халкъына токъунылмайджакъ, акс алда о, «деликозьлю» кесиле. Бу да четте турсын, шимди икяенинъ муэллифи онынъле Будапештте корюшкенде, Къырым лафы ачылгъанда, ондан «Къырымгъа баргъан сонъ дженклеширсинъизми?» деп соралгъанда, о, онъа тюрлю нишан, медаллер керек олмагъаныны бильдирип, энди яш несиль курешмек кереклигини айта. Амма субетдеши медаль ичюн дегиль, ярымаданы озюмизнинъки этмек ичюн куреширмиз деп анълаткъанда, о: «айса согъушырмыз. Къырымны аладжакъ болсакъ, чубугъымны биле ташларым, къардашым» деп джеваплана. Озю де флегматик табиатыны тутып, «чубугъыны савурмай, бир парча тюшюнген» сонъ джеваплана.
Коремиз ки, чубугъы биринджи ерде тургъан инсан ичюн ватан меселеси даа агъырджа баса, о атта бу чубугъындан вазгечмеге азыр. Бу – бош лаф дегиль, чюнки Джелиль акъай айтаджакъ шейини тюшюнип айта. Иште, бунынъ мантыкълы нетиджеси оларакъ икяенинъ финалында онынъ концепциясы ифаде этиле: «Меним Джелиль акъайнынъ сёзюне буюк ишанчым бар. Джелиль акъай сёз берген сонъ Къырымны яланджы танъман керчекчи танъ арасында алырмыз».
Б. Чобан-заде бу эсерини яраткъанда, ярымадада пек къарышыкъ ичтимаий-сиясий вазиет укюм сюре: беязлар ве большевиклернинъ бири-бирини денъиштирип турмасы, халкъымызнынъ Номан Челебиджихансыз къалдырылмасы, янъы лидерлернинъ талап олунмасы. Тамам бойле бир муитте шу лидерлернинъ артында тураджакъ садакъат инсанлар керек ки, языджы бойле инсан сыфатында Джелиль акъайны косьтерип, не вакъыт ве насыл аркетлерге къаршы нелер япмакъ кереклигини бильдире.
Шевкет ЮНУСОВ
