Къырым радиосы, иншалла, джанланыр

21.07.201410:10

edie_topchi_0 Эдие Топчи ве Фатма Аметова

Бу сене «Къырым» радиосынынъ чалышып башлагъанына 84 йыл олды.

1930-1936 сенелери радиотебликъатлар Меркезий мейданнынъ къаршысындаки Профсоюзлар эвинден алынып барыла эди. О вакъытлары радио тель вастасынен адамларнынъ эвлериндеки радио нокъталарына еткизиле эди.

Биринджи вакъытларда, динълейджилер, «Енъи дюнья» газетасында басылгъан материалларнен таныш ола эдилер. Оларны газетанынъ муаррири белли журналист Амет Озенбашлы (языджы ве джемаат эрбабы Амет Озенбашлынен ад ве сойдашы) азырлай ве алып бара эди.

1932 сенеси редакциялар ве хор мейдангъа кетирильди. Магнитофонлар бир четте турсын, патефонлар биле олмагъаны себебинден бутюн яйынлар джанлы тарзда алынып барыла эди. Концерт программаларына Багъчасарайдан Аппаз уста ёлбашчылыгъындаки Салачыкъ чалгъыджылары буюра эдилер.

Радиода бир къач йыл музыка ребери вазифесинде чалышкъан белли бестекярымыз Яя Шерфединов 1936 сенеси сабыкъ Советлер мемлекетининъ пайтахты Москвада отькериледжек къырымтатар декадасына азырлыкъ корьмек ичюн «Къырымтатар йыр ве оюн ансамбли» тешкиль этилип, онынъ бедий ребери таинлерген сонъ, онынъ иш ерини яш ве истидатлы бестекяр Ильяс Бахшыш алды.

Радио озь фаалиетини дженкке къадар девам этти. 60-къа къадар хор иштиракчилернинъ бир къысымы дженктен сонъ да музыка медениетимизни сакъламагъа ве инкишаф этмеге тырышты. Къырымда нам къазангъан артист Сабрие Эреджепова ве Эдие Топчы Озьбекистанда нам къазангъан артист, Шефикъа Къудусова исе Татарстанда нам къазангъан артист унванларынынъ саиплери олдылар. Зейнеп Лёманова, Алиме Сулейманова (белли сиясет эрбабы Джульверн Аблямитовнынъ анасы) онларнен халкъ йырларыны яздырдылар. Тек къырымтатарларнынъ «Лемишевы» Мемет Абселямов бир даа санагъа къайтмады. О Къырымда белли рессам Самокиштен алгъан зенаатыны девам этти. Сабыкъ СССР ресамджылар бирлигининъ азасы олды. Онынъ япкъан ресимлеринден биз аля бугунь гъурурланамыз.

Дикторлардан Эсире Шемьи-задени (Эшреф Шемьи-заденинъ догъмуш къыз къардашы, бир къач йыл театрде суфлёр вазифесинде де чалышты), Сафие Ибраимованы ве Фатма Аметоваларны айрыджа къайд этмек истер эдим. Бу коллективде бир къач сене Ильяс Бахшыш та чалышты. Лякин бу зенаатны сюргюнликте де девам этмеге тек Фатма Аметовагъа къысмет олды. Фатма апте бу ишни 30 сене даа девам этип, Биринджи категориялы диктор дереджесинден раатлыкъкъа чыкъты.

Къырым радиосынынъ биринджи режиссёры белли актёр, драматург Гъани Мурад эди. Гъани агъа сюргюнликте де озь зенаатыны девам этип, буюк мувафакъиетлерге наиль олды. Озьбекистанда нам къазангъан санат эрбабы унванынынъ саибидир.

Эдебият муарриетинде Мемет агъа Муединов (Севдияр) чалышты. Халкъымызнынъ белли языджысы ве буюк сиясет эрбабыдыр. Къырымтатар меселеси боюнджа Рональд Рейганнен де корюшип, халкъымызнынъ вазиетини анълаткъан эди.

Къырымтатар тилинде эшиттирювлернинъ сонъки баш муаррири белли языджымыз Абдулла Дерменджи эди. Абдулла агъа сюргюнликте чокъ йыллар «Ленин байрагъы» газетасы муаррирининъ муавини вазифесинде хызмет этти. О да Озьбекистанда нам къазангъан медениет эрбабыдыр.

1944 сенесининъ апрель 13-нде Акъмесджит немсе баскъынджыларындан бошатылып, халкъымыз сербест нефес алып, энди ишке киришкенде, майыс 18-де бутюн къырым миллети шовинистлернинъ фитнелери эсасында, Бериянынъ Сталинге берген теклифине бинаэн, къырымлар саткъынлыкъта къабаатланып, Ана Юртындан сюргюн этильдилер.

Комендантлыкъ режими тек 12 сенеден сонъ — 1956 сенеси алынып ташланды. Бу миллий арекетимизнинъ джанланмасына буюк бир сильтем олды. Къырымтатарлары, Волга бою немселери ве Месхетия тюрклеринден гъайры бутюн сюргюн олунгъан халкъларгъа озь ватанларына къайтып яшамагъа къысмет олды. Къырымларгъа исе, бугуньки киби Татарстанны косьтердилер. Лякин анда бармагъа адам тапылмады. Къырымлар озь гъам-къасеветлерини, арзу-ниетлерини, ватаны Къырымгъа олгъан асретликлерини 1957 сенеси копекке кемик ташлангъаны киби, бизге де, сюргюнликте берильген газета, ансамбль, радиода афтада ярым саатлик концерт ичюн 45 сене къанаатленмеге меджбур эттилер. Низами адына педагогика институтындаки къырымтатар болюги исе тек 1968 сенеси чалышып башлады.

Ярым асырлыкъ дургъунлыкъ эдебиятымызгъа, медениетимизге, санатымызгъа, тилимизге мисильсиз зарарлар кетирди.

Мен 1957 сенеси мектепке барып башлагъанымда рус тилинде бир сёзчик биле бильмей эдим. Оджалар ана-бабамны мектепке чагъырып, «дома по-русски разговаривайте», деп меджбур эте эдилер. Кель-кет заман денъишти. Бугунь эвлеринъизде къырымджа лакъырды этинъ, деп ялынсакъ да, къулакъ аскъан ёкъ. Чюнки аналар рус тилинде лакъырды эткен сонъ, ана тили де рус тилине чевирилип ята. Мен буны буюк яныкънен къайд этем…

Юкъарыда анъгъаным киби, Озьбекистан радиосында къырымтатар тилинде биринджи яйынлар 1957 сенеси башлады. Оларны тертип-низамгъа къоймагъа белли журналист Тимур Дагъджыгъа авале этильген эди. Чокъкъа бармай онынъ тешеббюсинен Бекабад шеэринде чалгъыджыларны, йырджыларны топлап, белли санаткярларымызнынъ иджрасында 50-ден зияде йыр ве авалар язылып алынды. Олар бугуньки куньге къадар сакъланып келине.

Озьбекистан радиосындаки къырымтатар тилинде эшиттирювлер болюгине дженктен огюне къырым радиосында диктор вазифесинде чалышкъан белли шаиримиз Амет Мефаев таинленген эди. Ондан сонъ бу ишни языджы Джевдет Аметов девам этти. Бу вазифеде къыскъа бир вакъыт Сервер Арифов да чалышты. Муаррирлерден Дженни Джетерени, Къуртумер Шакировны, Мемет Мустафаевны айрыджа къайд этмек истер эдим. Манъа исе мешур дикторымыз Фатма Аметованен берабер 23 сене бир студиядан эшиттирювлер алып бармагъа къысмет олды.

Къырымгъа 1991 сенеси «азыргъа дуаджы» олып кельдим. Чюнки мен кельмезден эки сене эвель – 1989 сенесининъ июль 7-синде Къырымда ве Украинада Нам къазангъан журналист, шимди исе энъ мешур телеалыпбарыджыларымыздан бири Шевкет Меметов бу ишке темель къойгъан эди. О манъа радиода афтада он дакъкъалыкъ янъылыкълар ве ярым саатлик концерт программасына вакъыт ташлап, телевидениеде янъы иджаат бирлешмеси мейдангъа кетирип анда авушкъан эди.

Мен Къырым радиосына кельгенден сонъ Сидикъа Рамазанованен («Къырым» газетасынынъ сабыкъ муаррири рахметли Шевкет Рамазановнынъ омюр аркъадашы), Самаркъанд радиосынынъ дикторы Сафие Гъафарованен берабер яйынларнынъ вакъытыны арттырмагъа наиль олдыкъ. 1994 сенесининъ сонъуна барып яйынларымызнынъ вакъыты афтада 10 сааттен кече эди. Балалар программасыны чокъ йыллар Зоре Пинка алып барды. Яшлар программасына .Ава Алиеваны джельп эттик. Музыка программаларыны Мемет Мустафаев азырлады. Сонъундан бу ишке Мерьем Идрисованы джельп эттик. Рус тилиндеки яйынларны Талят агъа Абдураманов азырлады ве алып барды Яшлар программаларында о девирининъ студентлери, шимди исе белли оджалар Энисе Абибуллаева ве Лемара Оказ иштирак эттилер. Базар куньлери бир саатлик «Сабалар хайыр» музыкалы шакъа-къораталы программанен белли языджымыз Аблязиз Велиев чыкъышта булуна эди. Буюк миннетдарлыгъымызны 22 йыл бутюн радиопрограммаларымызгъа режиссёрлыкъ япкъан Гульнара Эгизовагъа бильдиремиз. Сес операторлары Эльвира Сундукчиева, Зарема Кешфединова ве янъы сес режиссёрымыз Тамила Садыкъова да программаларымызнынъ инкишафына буюк иссе къошкъандырлар.

Бугуньге келип, черик асыр девамында къазанып кельген енъишлеримизни къолдан къачырып башладыкъ. Кечкен сене тасдикълангъан мемуриет къырымтатар муарриетини къыскъартып, эки штат къалдырды ве бизлерни эрменилер, алманлар, булгъарлар ве юнанларнен тенълештирип булгъар къадыны ёлбашчылыкъ япкъан миллий муарриет эркянына кирсеттилер. Бу сене мемуриет кене де денъишти. Вакъыт кече. Амма ишлер еринден къыбырдагъаны сезильмей. ФМ 100, 6-да программаларымыз рус тилинде бериле, амма оларны тек Акъмесджит шеэринде динълей билелер. Къырымтатар тилинде азырлагъан программаларымыз исе тель вастасынен таркъатыла. Бизим халкъта оларны динълемеге техник шараитлер ёкъ. Умют дюньясы. Арекетлеримизни токътатмасакъ, эр шей ерине къайтар, беллейим.

Къырым радиосынынъ муаррири Сервер БЕКИРОВ

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET