Halqımız içün ağır olğan sürgünlik yılları qaydadır kafedra açmaq ya da atta oturıp edebiyat ya da til sarfı aqqında kitap yazmaq iç kimseniñ başına kelmey edi. İnsanlar bir tilim ötmek, başını tıqa bilecek yer ve daa çoq başqa şeylerge muhtac ediler. Yalıñız 1960-ıncı seneleri tuvğan, qırımtatar tilinde nasıldır tasil boyunca bazı meseleler peyda olıp başladı.
Bu meseleler boyunca şovinistik-ırqçı-kommunistik akimiyetni qandırmaq içün az küç-quvet qoyulmadı, yıllar keçti.
Niayet, 1968 senesi Nizami adına Taşkent devlet universitetinde filologiya fakülteti yanında qırımtatar tili ve edebiyatı kafedrasını açtılar. Bu kafedra 1994 senesine qadar çalıştı. Çalışqan vaqtı devamında 431 talebe mezun oldı.
Bucaqta (Romanya) yaşağan semetdeşlerimizniñ bir qısmı da yıllarca kommunistler qurumınıñ zıqqısı altında bulundılar. Lâkin olarnıñ kene de tilini, şivelerini ve özçenligini saqlamağa çaresi oldı.
Halqımıznıñ bu qısmı milliy ıntılışları ile bayağı erte uyanğandır. Artıq XIX-ıncı asırda ve XX asırnıñ başında mında ana tilinde bastırılğan devriy matbuatnıñ buyuk miqdarını köre bilemiz. ‘Dobruca’, ‘Hareket’, ‘Sadaqat’, ‘Şarq’, ‘Seda-i-millet’, ‘Dobruca sedası’, ‘Teşviq’, ‘Işıq’, ‘Tañ’ gazetaları ve 1915 senesi dünya yüzüni körgen ‘Mektep ve aile’ mecmuası.
1917 senesi Bağçasarayğa qırımtatar halqınıñ I-inci Qurultayına Romanyadan buyuk delegatsiya keldi, şu cümleden iştirakçiler sırasında yaş ocalar, yazıcılar ve cemiyet erbapları bar ediler. Olarnıñ arasında Şevqi Bektore (Quru-Özen köyünde mektep ocası edi), Memet Niyazi (1917 senesinden itibaren Aqmescitniñ ‘Haq ses’ gazetasında çalışa edi), Müstecip Ülküsal (Bağçasarayda va Foti-Sala köyünde ocalıq etken edi), Umer Sami (Aqmescitniñ körümli mektebinde ders bere edi) ve digerleri.
Müstecip Ülküsal, Memet Vani ve olarnıñ safdaşları 1930 senesinden başlap Pazarcıq şeerinde (şimdi Bolgariya territoriyasında) ‘Emel’ mecmuasını derc etip başlaylar. Bu mecmua halqlarnıñ yanıdan canlanmasını ve hususan qırımtatar halqınıñ ilerilemesi aqqında umumtürkiy ğayesiniñ mayetini ifade etmekte edi. Künümizde bu neşirni tarihiy şeadetname, faktlar ve şahslar entsiklopediyası olaraq qullanamız. 1936 senesinden başlap ‘Halq’ adlı eki tilli (romanya-qırımtatar) gazetası dünya yüzüni köre, 1937-1940 seneleri arasında Silistre şeerinde (şimdi Bolgariyanıñ territoriyasında) İrfan Fevzi qırımtatar, türk ve romanya tillerinde ‘Bora’ gazetasını neşir etkendir.
1934 senesi Pazarcıqta Memet Vani ‘Qartman caş arasında’ adlı pyesalar cıyıntığını derc ete ve sonra…
1935 senesi Konstantsa şeerinde – ‘Qırım şiirleri’ cıyıntığı (kiriş sözü Cafer Seydametke ait);
1940 senesi Konstantsada Müstecip Ülküsal ‘Dobruca ve türkler’ kütabını bastıra;
1940 senesi Konstantsada Selim Ortaylınıñ ‘Qırım istiqlâl davası’ adlı kitabı çıqtı (‘Emel’ basmahanesinde).
Ekinci Cihan cenkinden son Romanyada yaşağan semetdeşlerimiz milliy küreşimizni devam eteler ve medeniyetimizniñ inkişaf etmesi oğrunda çalışalar. Qayd etmek kerek ki, bu vaqıtta çoqusı faal insanlar ve istidatlar taqip etilip, repressiyalarğa oğratıldılar, atılğanlarnıñ miqdarı da az olmadı. Lâkin 1950-nci seneleri Romanyada faal insanlarımız ve maariflerimizniñ tırışuvları neticesinde, qırımtatar balaları ana tili ve edebiyatını ogrengen mektepler içün qırımtatar tilinde derslikler işlenilip neşir etildi. Künümizde olarnı Rusiyeniñ Moskvadaki Merkeziy kitaphanesinde köre bilemiz:
Vornik Tiberiu. Tahta perde. (pyesa, Muzafer Murat tercime etken). – Kostence. – 1956;
Stan Marin O. Coğrafya kitabı. 3-ünci sınıf içün. (prof. Necip Resul ve prof. Sebat Usein tercime ettiler). – Buharest. – 1957. – 71 s.;
Cafer Hani Ali-Amet. Tatar tili. Grammatika, orfografiya ve tizim dersligi. 4 sınıf. – Buharest. – 1958. – 164 s.;
Ziyaetdin İsmail. Tatar tili. Grammatika, orfografiya ve tizim dersligi. 3 sınıf. – Buharest. – 1958. – 94 s.;
İliyesku K. ve başq. Esap kitabı. 1 sınıf. (Ablây Memet tercime etti). – Buharest. – 1958;
Memet Ablây. Oquma kitabı. 4-ünci sınıf içün. – Buharest. – 1958. – 176 s.
1958 senesi Konstantin Parhon adına Buharest üniversitetinde şarqşınaslıq fakultetinde ‘Qırımtatar tili ve edebiyatı’ ihtisası açıldı. Birinci kurs talebeler gruppası er yıl alınmağanına baqmadan, qabul etilgen abituriyentlerniñ miqdarı zararsız edi. Konkurstan er kes keçmey edi. Meselâ, 1965 senesi 5 yerge 30 insan vesiqalarını berdi. Kafedra mezunlarınıñ biri olğan, Yaşar Memedeminniñ hatıralarından: ‘…tezden qırımtatar tili ve edebiyatı kafedraı da açıldı’. Mında Enver Mamut, Nedret Mamut, Şukran Vuap tasil aldılar. Qazan devlet universitetiniñ tatar tili ve edbiyatı fakultetini bitirgenler ise mında ocalıq ete ediler. Olar ile bir sırada kafedrada romanya filologiya fakultetini bitirgenler de ders bere ediler. Söz kelimi, Kerim Abdulla ve başqaları.
Kafedrada qazantatar tili ve edebiyatı, qırımtatar tili ve edebiyatı boyunca dersler alıp barıla edi. Ve istegenler ileride folklor, zemaneviy til, til tarihı, teñeştirüv sarfı, edebiyat tarihı ve şiveşınaslıqnı ogrenmek içün bu ihtisaslardan birini seçe bile ediler.
Mezun eki zenaat boyunca ihtisas saibi ola edi: Qırımtatar tili ve edebiyatı ve romence til ve edebiyat ocası. Bu ihtisasta romanlılar da çoq rastkele ediler.
Talebelerniñ birinci gruppası 1962 senesi mezun oldı. Olarnıñ arasında bizge belli olğanlardan Yaşar Memedemin, Nevzat Yusuf, Qıyasetdin Utev de bar ediler. Aynı bu gruppada Bavbek Acıemin de oquy edi, amma 2-nci kursta o, oquvını Moskvağa keçirdi. Türk filologiyası fakultetini bitirip 1965 senesi Buharest üniversitetinde türk tili ocası olaraq çalışıp başladı.
Talebelerniñ ekinci gruppası – 1964 senesi mezun oldı. Gruppada yalıñız bir qırımtatarı Feyzi Qadriy oquğan edi.
Üçünci gruppa 1968 senesi mezun oldı. Bu gruppada kursnı bitirip, diplom saibi olğan, gagauz Sakali Mirçni qayd etmek mumkün.
Dörtünci gruppa 1970 senesi mezun oldı. Qırımtatarlardan yalıñız Nihat Osman ve Nermin hanım Kerim bar ediler.
Beşinci gruppa 1972 senesi mezun oldı. Qırımtatarlardan yalıñız Edip Ömer, Gürnar hanım Duacı ve Nermin hanım Mehmet oquğan ediler.
Afsus ki, 1972 senesinden soñra Buharest üniversiteti qırımtatar tili ve edebiyatı kafedrasına talebe qabul etmekni toqtatqan edi. Bunıñ sebebi Romanyada qırımtatar milliy mektepleriniñ daa 1959 senesi qapatılması neticesinde oqutmaq ve mektepler içün ocalar azırlamaqnıñ zaruriyetiniñ ğayıp olması oldı.
Belli olğanı kibi, bu kafedra mezunlarınıñ miqdarı oyle bir çoq degildir. Lâkin olardan er biri ana tilimizge yaşamaq ve çalışmaq içün yardım etip, yañı edebiy eserler yaratıp, medeniyetimizniñ canlandırılması içün bayağı ğayret kösterdiler.
Bir çoq ilmiy işler saibi, prof. Enver Mamut, 5-6 altı şiir ve nesir cıyıntıqlarınıñ muellifi Yaşar Memedemin, yazıcı Nevzat Yusuf. Bu insanlarnıñ işleri edebiy antologiyağa kirgendir (2000 s., Konstantsa). Yazıcı, ‘Qara deñiz’ gazetasınıñ baş muarriri – Nihat Osman, prof. Nedret hanım Mamut – eki cıltlıq Antologiyanıñ muellifleridir.
Soñki yılları Ovidius universitetinde (Konstantsa ş.) kafedra işini yanıdan canlandıruv hususında fikirler daa ziyade bildirile, qırımtatar tili ve edebiyatı kafedrasını açmaq teklifleri bar. 2001 senesi bu ğayeni, o vaqıtta Romanya Parlamentinde qırımtatarlarnıñ temsilcisi olğan, Necat Sali teklif etti. Aynı zamanda Romanyanıñ Türk-tatar demokratik birliginiñ Reisi, prof. Mehmet Faruh da böyle fikirler bildirdi.
Milliy Meclis Reisi Mustafa Cemilev ve Türkiyeniñ qırımtatar cemiyetleriniñ Federatsiya İdaresiniñ Reisi Ahmed İhsan Qırımlı kafedranı yanıdan tiklenmesi ya da yanıdan açılması ğayesi ile butünley razı ediler.
Bu ğaye yerine ketirilir ve Bucaq topraqlarında yaşağan, semetdeşlerimizniñ ana tili ve edebiyatını ogrenmek imkânları olacaq, dep umüt etemiz. Medeniyetimiz ve özçenligimizniñ saqlanıp qalması ilk evelâ tuvğan tili ve edebiyatı fakultetleriniñ işine bağlıdır.
Malümatnı azırlarken prof. İ.A. Kerimovnıñ ‘Buharest üniversitetinde qırımtatar tili bolüginiñ qısqa tarihı’ adlı maqalesinden faydalandıq. (İlmiy bülleten. — № 5. – 2003. – C. 5-7.