Babam daha sağ olğan vaqıtta, köyümizde tabiy gaz borusınıñ hayalı bile olmağan zamanda, Maydan ne olğanını hiç kimse bilmegen ve asıl da tahmin etmegen devirde, sevimli tatam rayponıñ aşhanesinde çalışa edi. Men doquzıncı sınıftan soñ üçilişçağa keçtim(oquv yurtu), kadem ise daha mektep talebesi edi. Biz, diger köy sakinleri kibi, bostanda pamidor-hıyar saçıp mahişetimizge baqa edik. Bir sığır, bir buzavımız bar edi, bunnen beraber babam kolhozdan gektar alıp yazda soğan da saça edi.
Geceleri suvuq ve qıravlı, kündüzleri de issi ve ruzgârlı olğan aynı şu güzel küz mevsiminde, küneşli künlerden birinde, üyleden soñ işten qaytqan tatam küçelekni ketirdi. Babam azbarda çalışır, men de oña yardım eter ekende, araba qapısınıñ açılğanını kördim. Baqsam, tatamnıñ quçağında somağını bacaqlarnıñ arasında saqlağan ve üşügeninden tir-tir titregen bir yun topu otura. Tatam toqtamayıp, doğru ev qapısına yöneldi, sofağa keçti. Yanımdan keçkende, özü qap-qara, tek pançaları ve quyruğı qaverenki, köksünde ise galstuk(boyun bağı) şeklinde beyaz lekeli küçelek başını köterdi, yaşlanğan közlerinen maña baqtı, silkindi ve burnunı kene saqladı. Artından men de meraq etip içeri kirdim ve anamnıñ: «Bu da nedir? Qaydan ketirdiñ? Azbarda köpek yetmeymi? Ne yapacam men bunı?», dep tatamnı söggenini eşittim.
Aslında tatam köpeklerni pek seve, olar da her alda bunı hiss etip, oña daima mislinen qarşılıq köstereler. Misal içün, o sırada azbarımızda baylı turğan alman cınsınıñ bozması, 13-14 yaşlarındaki ırğaç Eltiymez ve onıñ balası — kocaman, ama zır-deli Graf, özlerniñ yanına tek babamnen tatamnı qoya ediler. Ne meni, ne de anamnı tanımaz, qabul etmez ediler. Atta tatam Grafnıñ tübüni temizlegende onı bazıda bir sipirtkinen ura edi, keder etmesin dep. Graf quvanıp oynay, tatamnıñ etrafında aylânıp sekire, yalamağa baqa, tatam ise açuvlanıp sipirtkinen siliştire, canavar köpek de indemeyip qulaqlarnı qatlay, boynunı egerek quyruğını qıstıra, tez-tez yuvasına kire edi. Musafirlikke pek sıq kelgen babamnıñ dostlarından bu köpek ile eniştemden ğayrı hiç kimse til tapamay edi. Azbarğa kirgen yabancılarğa duşman közünen baqqan ve kök gürültisi kibi afırıp atılğan Graf, qırq-elli yaşlarında mazallı qırcımanlarnı bile eppeyi qorquza edi.
Anam tirelse de, sögünse de ahır soñu peyda olğan yañı köpekni qabul etti. Bu işte babamnıñ issesi de bar edi, çünki sevimli büyük qızınıñ hayalını qırmağa hiç de sevmey edi. Tatam aytqanına köre, raypo ahşanesiniñ azbarında yaşağan ve qalğan aşlarnıñ atıqlarınen beslengen Palmira bir ay evel tekrar balalağan, tatam ise «bu menimkisi», dep er kesden evel eñ dülber küçelekni saylâp alğan, közleri açılıp, tişleri çıqar çıqmaz anasından ayırğan, qaçırmasınlar diye evge ketirgen.
Bir aylıq küçelek içün eski bir karton qutusı, içine töşenecek bir-eki çul parçası ve aşı-suvu qoyulacaq anamnıñ çatlaq-patlaq minalı, yani emalirovannıy çanaqlardan biri tapıldı. Lâkin qayda yerleştirilsin? Babam bularnı kerpiçli(toladan)büyük sobanıñ artındaki tenha köşege qoydı, küçelekni de anda yerleştirdi. Yün topu qoldan tüşmek istemedi başta, çıyq-vıyq dep sızlandı, aylândı-aylândı, nihayet çanaqtaki sütte cibitilgen ötmekni bir-eki yaladı ve yañı yuvasına kirip, yattı.
Adını qız qardaşım qoydı. Oynağan esnada, ğaliba mültfilmlerden ilham alıp, «malış-malış»(kiçkene) dep turdı, özüne yaraştı degen dayın, adı öyle de Malış qaldı. Küçelek biraz ösip, küç qazanıp, aqşamları evniñ içinde qulaq çıñlatqan yanğıravuq sesinen afırmağa başlağan soñ rahmetli babam, endi anamnıñ sözüne qulaq astı ve Malışnıñ yuvasını sığır ile buzavnıñ yanına, ahırğa almaştırdı. Qara qışta buzlap öler dep belledik, amma qasevetlerimiz boş çıqtı. Baharge çıqqanda tegiz yünleri yıltırağan, qara damağlı ağzındaki ince keskin tişleri uzağan, taksa cınsı kibi alçaq boylu, ama uzunca kevdeli bir köpek çapqalay edi azbarımızda.
Bahar quvançı tez bitti. Babamnıñ başına çatqan apansız ve amansız ağır hastalıq onı töşekke yatqızdı. Ameliyat yapıldı, lâkin bir faydası olmadı. Bir qaç afta devamında çekişti zavallı, çoq vaqıt keçmey, mayısnıñ soñunda ruhunı teslim etti… Yaz çillesiniñ ortasına doğru Eltiymez de aştan-suvdan kesildi, küç-taqatı qalmağanı sebebinden onıñ zıncırını çezdik. Bayağı azğanından qaburğaları körüne, bütün kün yüzüm sergisiniñ kölgesinde yata edi. Közleri, qulaqları ve burunına yapışqan acımasız çibinlerni aydamaq içün bile küçü yoq edi, ğaripniñ. Bir kün baqtıq — Eltiymez azbarda yoq, ğayıp oldı. Her alda, ölümniñ yaqınlaşqanını hiss etip, evden yuvasından ayrıldı, ölecek yerni qıdırmağa ketti, dep tüşündik. Ertesi künü emcem keldi ve şaşqın davuşnen Eltiymezni babamnıñ mezarlığı yanında tapqanını ayttı. Öz ölümini sahibiniñ mezarı başında qarşıladı, demek. Babam kömülgen yerni nasıl tapqanını bugüngece öyle de añlamadıq…
Araba qapusınıñ yanındaki Eltiymezniñ yerine Grafnı bağladıq, Malışnı de zıncırğa alıştırmaq istedik, amma şu kiçik pire torbası bir türlü razı olmadı. Ayaq tiredi, zıncırnı kemirmege ıntıldı, çekkeleştirdi, uruldı, uludı, sızlandı, bizlerge tişlerni kösterip ğırıldadı, afırdı, üstümüzge atıldı, amma istegine nail olamadı. Uzun sözniñ qısqası — Malış zıncırğa alıştı, amma baqışında ve areketlerinde darğınlıq, açuv, kin ve intiqam duyğuları sezilmege başlandı.
Küz keldi — başta Graf ketti, soñra ise tatam. Grafnı, alma bağçalarnı ve yüzüm bağlarını qaravullağan eniştem alıp ketti, amma qaytarıp olamadı: qorqubilmez deli köpekni hırsızlar urıp öldürgen. Küzniñ soñki ayında ise, bir yıldan berli nişanlı yürgen tatam aqayğa çıqtı. Toydan vazgeçtik, duanen ozğardıq. Anam em cenaze, em dua masraflarını çıqarmaq içün sığırnen beraber buzavnı da satmağa mecbur oldı. Vaqıt ileriledikçe babamnıñ dostları ve aqrabaları hiç kelmez oldı. Ve daha yaqında şeñ-şeramet olğan evimiz ve qalabalıq azbarımız, sañki dersiñ, bir anda boşaldı, sessiz mühit hükümran oldı…
Bosağamızdan ayağını kesmegenler arasında tek anamnıñ soyları ve emcemniñ balları qaldı. Qasaplıq yapqan tatamnıñ aqranı, emcemniñ oğlu Refat, eskisi kibi musafirlikke kelip, bizden ve hususan anamdan al-hatır soray edi her daim. Çünki anam aynı zamanda Refatnıñ süt anası edi. Öz vaqıtında dudumnıñ sütü erte kesilgeni sebebinden, anam tatamnen beraber Refatnı da emzirgen. Onıñ içün qaba, içkici, qavğacı, küfürbaz, haram-helâl dep aşnı ayırmağan tabiatsız erif olğan eki doğmuş ağam anama ana közünen baqa, unutıp ve kelmemezlik etip onıñ haqqına kirmege istemey edi. Qasap olğanı içün de bizge her sefer kelişinde, çoq olmasa da, et ketire edi. Soyulğan ayvanlarnıñ artqaç kemik ve diger aşalmağan etlerden bir parça bizim köpeklerge de berip, olarnı qaldırmay edi qısmetsiz. Eltiymez ve Graf bularnı aşasa da, Refatnı kene qabul etmey, Malış ise aksine Refatnıñ qoqusını uzaqtan sezgende quyruğını quvana-quvana aylândırıp, ürümege başlay edi.
Buña baqmadan, kün keçken sayın Malışnıñ bizge qarşı kiyikleşkenine şaat ola edik. Yanına hiç kimseni qoymay, yuvasında saqlana ve bizge taba qıyış-qıyış baqa edi. Ahır soñu, yapacağını yaptı ve bir künniñ sabasında zıncırnı qoparıp qaçtı. Biz de, doğrusını aytqanda, Malışnıñ qaçqanına pek kederlenmedik ve qasevet etmedik. Her alda, içine siñgen can ağrısı ve kin o qadar ösip büyüdi ki, şu azbardaki insanlar arasında yaşayışqa çıdap olamadı. Köpek içün aqıl, elbette, lâzimdir, amma Malışnıñ zekâsı kereginden ziyade edi, ğaliba. Belki de, esas mesele zekânıñ fazlalığı degil, ev ayvanlarına ait sadaqat ve sahipke bağlılıq duyğusından mahrumiyet ola bilir. Belki de, bu köpekniñ qanında ve tabiatında kiyiklik bar edi, kim bilir? Diger taraftan, ayvanlarğa insanlarnıñ sıfatlarını yaraştırmaq, olarnıñ areketlerini insan şahsiyeti noqta-i nazarından talil etmek de pek doğru olmasa kerek.
Bir dahaki sefer Malışnı, bir qaç aydan soñ Refatnıñ peşinden çapqalap yürgen vaqıtta kördik. Adet üzre Refat anamnı ziyaretke keldi, qavesini içken soñ çoq oturmayıp, öz evine qaytmağa baqtı. Sofra başından turıp, kurtkasını kiydi, kepkasını taqtı ve sağlıqlaştı. Onı ozğarmaq içün hepimiz beraber azbardan yolğa çıqtıq, baqsaq, ne köreyik? Yol qapusınıñ tübünde bizim Malış otura eken! Refat şaşqın baqışlarımıznı körgende ırcaydı ve Malışnıñ, bizden qaçqan künü boynunda üzülgen zıncırnen bıralqı dayın olarnıñ azbarına nasıl kelgenini añlattı. O vaqiadan berli emcemlerniñ azbarında yaşay, Refatnıñ elinden aş aşay, lâkin yañı sahibinden ğayrı alâ daha iç bir kimseni tanımay eken. Bu köpekni ilki künden sevmegen anamnıñ aytqan tek sözü şu edi: «Seni hıyanet, hayırsız piç balası!». Yünü yağlanğan kibi yıltıravuq, balaban ve semiz sıçavulğa oşağan Malış anamnıñ sesini eşitkende, sañki ne aytqanını añlağan da, kene eskisi kibi şalpavuq qulaqlarını qatladı, tişlerni kösterip sırıttı ve basıq davuşnen ğırıldamağa başladı.
Malış, qış ve bahar devamında bizge kelip turğan Refatnıñ yanından hiç ayrılmay edi. Lâkin bizim azbarımızğa yanaşqanda yol qapısınıñ bosağasından asıl keçmey, sabısını(sahibini) tışarıda bekley edi. Bunıñ nege alâmet olğanını öyle de añlamadıq: bizden nefret etkeni içünmi, yoqsa qabaatnı bilgeni içünmi? Zanımca, qafasındanki aqılnen beraber bu hucur köpekniñ yüreginde insaf duyğusı da bar edi. Bu sebepten hıyanetligini yaramay bilip, suçlu insan kibi bizden çekine, uzaq turmağa areket ete edi. Allah bilir…
Malışnıñ bu hıyanetligini köpeklerni candan sevgen tatam bile qabul etip olamadı. Bir keresinde köpekniñ yanına barmaq, onı sıypalap laf etmek istedi, amma şu kiyik sıçavul bozması birden onıñ üstüne atladı ve az qalsın tişleycek edi. Bundan soñ, tatam bu köpekten tekmil suvudı, bir daha onıñ tarafına aylânıp da baqmadı.
Kel zaman, ket zaman, yaznıñ soñuna yaqın bağımsızlıq bayramı arfesinde tatam ve eniştem üç-beş künlügine bizge musafirlikke keldiler. Mesele şu ki, tatamnıñ doğğan künü de tamam işte bu bayramğa doğru kele. Çifte bayram munasebetinen, degen kibi, anam ve tatam şiş-kebap pişirip, sofra donatmaq, bir yıldan berli yüreklerni basıp kelgen acı ve kederni az olsa da yatıştırmaq istediler. Eniştem, Refatnen qısqa vaqıtta pek dostlaşqanı sebebinden, beraber oturıp yandırmaq içün güzel bir manaçıq tapılğanına bayağı quvandı. Üyleden soñ Refatnıñ ağası Ramiz de keldi ve olar üçü ahırnıñ yanındaki asmanıñ tübünde yaqılğan ocaqqa emcemniñ çoyununı qoyıp, içine Refat ketirgen etni attılar. Pilâvlıq etler yağ içinde şıqırdap qaynar ekende, men odun parlay, anamlar ise lölâ-kebapqa qıyma azırlay ediler.
Bir ara, asma tübünde ocaq yanındaki kiçik masağa şişeni çıqarıp qoyğan ve qadehlerni biri biri artından avdarıp «bayramlaşmağa» başlağan şeriklerniñ hucur külüşlerine taaciplendim. Her zamanki kibi şaqalaşmağa beñzemey edi. Bular üçü ne uydurıp çıqarğan ekenler, dep tüşüngen esnada qulağıma kelgen bir-eki laftan meseleniñ pilâvlıq ette olğanını añladım.
Aşlar pişip sofrağa qoyulğan soñ anam, tatam ve qardaşım pilâvğa asıl da tiymediler. Et kebabı, qorda pişken patlıcan, biber ve pamidornen taze sebzeli salata aşadılar. Közleri aylanıp ketken eniştem külip maña baqtı: «Buyur, pilâvdan da aşap baq. Sağlıq içün pek yaman faydalı delikates!», — dedi. Men meseleni çoqtan añlağanım içün, nazikçe red ettim. Refat ve Ramiznen baqışıp, hepisi beraber şaqıldap külmege başladılar. Tatam eniştemni tirseginen türtip, Refatnı ise masa tübünden ayağınen tepken soñ, hepisi bir anda tındılar, ama kene de yavaştan «hi-hi-hi», dep külüşmege devam ettiler.
Anam buña nasıl izin bergen, onı nasıl qandırdılar aceba, dep tüşüngende fikirlerimniñ aqışı Malışnıñ böyle meraqlı ve qorqunç taqdirine keçti. Bundan evel, qasap ağamnıñ gögercin, tavşan, kirpi ve yılan avlap pişirgenini ve dostlarınen «putulkayı» patlatqan soñ basa-bas aşağanını bile edim. Atta qomşu köydeki köreysler pişirgen köpeklerniñ tadına bile baqqanını eşitken edim. Lâkin bu sefer böyle olacağını hiç tahmin etmez edim. Qasaplardaki merhamet, acıma ve şefqat kibi insaniy duyğularnıñ vaqıt keçtikçe kör-sağır olıp ketkenini bile edim. Amma bu nazariy bilgilerimniñ kerçek yaşayışta nasıl çirkin ve igrençli süret qazanğanını ilki sefer kördim… Ne de olsa, bu vahşiylik — ağalarım ve eniştemniñ şahsiy meselesi, bunıñ aqibetini özleri tüşünsinler.
O künden bügüngece yıllar keçken olsa da, bu vaqianıñ tesirini halâ daha terenden hiss etem. O zavallı ayvannıñ qanındaki ve mahiyetindeki sadaqat duyğusınıñ kin, açközlülik ve hıyanetlik tarafından basılıp, nasıl mağlüp tüşkenini sıq-sıq köz ögüme ketirem. Demek, ister köpek olsun, ister insan, ister aqıl taşığan başqa bir mahlüq olsun — asıl unvanlarını yoq etip, olarnı itke çevirgen temel hususlar bu olsa kerek.
Mustafa AMET