Переводы
*****
«Къыз боджек ве къырмыскъа» (И. А. Крылов «Стрекоза и Муравей»)
Бир заманда бар экен,
Бир заманда ёкъ экен,
Дюльбер чечекли яйляда
Къыз боджек учуп юрген
Эр гуль, япракъ, авада,
Ашы азыр тургъанда
Не бир замет, я да иш
Къыз боджекни ёрултмамыш
Кунь бою кунешли кокте,
Зевкълангъан, учуп гульден-гуле
Амма сыджакъ куньлери бите,
Яз-кузь мевсимлери оте-кече,
Ёкъ сыджакъ тёшек энди,
Аш да битти, гуллер солды
Ягъмур-къарлар ерни басты,
Къыз боджек текаран сусты
Ёкъ кимсеси бармагъа,
Аш-сув онъа къоймагъа.
Сувукъ къышнынъ къарлары
Къыз боджекке пек агъыр
Эсини джояджакъ ачлыкътан –
Къырмыскъаны коре узакътан –
Къырмыскъа ювасын алдында
Курекнен къар темизлеп тура
Къыз боджек – «Бу хынзырнынъ ювасында
Аш та чокътыр» деп ойляна
Онынъ алдына келе де
Къырмыскъагъа ибадет эте:
«Къырмыскъам, тувгъаным, достым,
Ярдым эт манъа, джаным
Ве баарь куньлер кельгендже,
Сув-аш бер манъа, эмдже»
Къырмыскъа – «Буны худжюр эшитмеге,
Я не яптынъ яз куньлерде?
Эркез озюне баарь-яз-кузь
Азырлай къышлыкъ аш-сув-туз,
Мен дёрт букленип чалыштым –
Озюме къышлыкъ азырледим,
Сен не яптынъ, гузелим?»
– «Ах, сорама, тувгъаным,
Язда иш акъылгъа кельмей –
Эркез ойнап, шенълене
Ашынъ азыр, ава тендрист,
Кунеш коклерде куле.
Мен де чичек-чичекке къонып,
Зевкъландым ве дам алдым
Фыр-фырлана эдим достым,
Энди алым пек гъарип»
«Дембель алынъ анълашылды» –
Къырмыскъа берди джевап –
«Язда ойнап фырландынъ мы?
– Мына курек– энди, чалышып, фырлан»
Соньки пешман – башкъа душман,
Бу ибретли икяе
Ача хаят сырларыны,
Яшамакъны огрете:
Чалышмасанъ кунь ярыкъта –
Къалдынъ ач, яланбаш къыш къаранлыкъта.
*****
«Къашкъыр ве Къозу»
(И. А. Крылов «Волк и Ягненок»)
Къыр тёпеден озен сувы
Бюллюр темиз – акъа яваштан
Сув ичмеге кельген Къозуны
Къашкъыр коре узакътан.
Сув ичмеге келе айванлар –
Ичкенде – кимсе тиймез,
Бу айванат алемини къануны
Оны бозалмаз кимсе.
Бунъа керек джиддий себеп
Бозгъангъа – къатты джеза
О ормандан, я да чёль-сахреден
Ола биле къувылмагъа.
Амма Къашкъырнынъ къарны ач, аш къыдыра
Онъа къанун язылмагъан:
Кимни ач олгъанда тутса
Бир шейге бакъмай, ашагъан.
Бу сефер де Къозуны янына барып,
Башлай оны тюртип тартмагъа
Оны сув янындан чекип,
Къозуны ашамакъ азырлана.
Бу Къозу экен пек заиф – кичкене,
Бойнузлары даа яхшы осьмеген
Къалтырай, Къашкъырдан къоркъуп,
Онынъ айткъан сёзлеринден
Кучю озюню къорчаламагъа етмей.
Къозу мемеледи «Къашкъыр эфенди,
Манъа тийменъиз, тек сув ичмек кельдим
Эгер ашасанъыз – къатиль оларсыз
Айванат къануны бозарсыз.
Орманымыздан къуваланырсыз
Мында башкъа яшап оламассыз
Айванлар сизни чексиз нефретленир,
Джезагъа тартарлар –
Сизни уруп, тишлеп, тепип»
Мемелемеге мемеллей, заваллы,
Амма Къашкъыр олды даа зияде ачувлы
Эбет, Къашкъыр биле эди къанунны,
Базыда онъа сыгъына эди,
Амма ахлякъсыз, явуз айванны
Бугунь къарны зиядедже ач эди,
Айт-айтма, Къозуны ахрет куню кельди
Къашкъыр – эпбир ашаджам – деп,
Къозуны тюртюп, онъа анълатты:
«Сени къабаатынъ бар, сен сучлысынъ
Ирмагъымдан сорамастан сув ичтинъ
Бу ерден тек манъа мумкюн сув ичмек –
Энди бильдинъ-анладынъ мы?
Мында чокъ мемелеме,
Санъа рухсет бермедым сув ичмеге
Онынъ ичун ашаджагъым –
Къаршы олмаз манъа кимсе».
Байгъуш Къозы къурбан олды –
Къашкъыр оны ашап-ютты
Ниает Къашкъырны къарны тойды
Кимсе Къозуны къорчалап оламады
Заифмысынъ? Ёкъмы кучюнъ?
Къашкъырлар толлу дуньяда
Озюнъни къорчаладжанъ озюнъ
Я да джанынъ гъаип олар.
Къанун куч олгъан тарафта
Эркез онъа бойсуна
Амма, бир-эки хынзыр айванлар,
Къанунгъа ичте айлянып бакъмайлар
Истегенини ёкъ этелер аджымай
Озюни ишни япалар, кимседен къоркъмай.
*****
«Къоян ве Тильки» («Заяц и Лиса»)
Къоян – тильки бир заман
Пек яхшы достлар олгъан
Бири-бирине къатнап,
Бир сув ичип – аш ашагъан.
Эди Тильки эви буздан,
Къоян эви – тахтадан
Тильки Къоянгъа макътана:
«Эвим бюллюрден ясалгъан.
Сенинъ эвинъ яркъырамай,
Тура къаранлыкъ, нур сачмастан»
Эр кунь келе Къоянгъа,
Утанмай къопаймагъа.
Амма бир кунь бунъа сонъу келе –
Баарьде эви сыджакътан ирий кете.
Не япаджакъ – эв-мульксиз къала
Тильки достуна бара
Окюр-окюр агълап
– Ятакъ коше сорамакъ.
Къоян багъры кень оларакъ,
Оны эвине къалдыра яшамакъ.
Чокъ вакъыткъа кечмеден,
Тильки оны тепменен
Эвинден къувалап йибере –
«Бар, тап башкъа эв озюнъе»
Къоянны сырасы келе
Аглап-агълап кетмеге
Онынъ сою пек кичкене,
Бирэви эталмаз имае.
Ёл бою оны корип бу алда
Къашкъыр, аджып, онъа айта:
«Кель, мен тилькини къувалайым,
О менден, эбет къоркъар,
Мени корьсе – къачып чыкъар,
Эвинъ озюнъе къалар!»
Тильки къашкъырдан къоркъмайып, онъа
Устюньлик япып, багъыра:
«Мен чыкъсам, сенинъ теринъ
Уджма-удж йулкъарым эр бир ерин»
Буны эшитип, къашкъыр кача
Аягъы чеккен тарафкъа.
Къоян кене къала бир озю
Агълап кете окюр-окюр
Аюв, оны корип, аджып-оплай
«Тилькини куъваларым, агълама, кадяй»
Амма оны да тильки къоркъуза
Аюв, аякъ авуштырмай, андан къача.
Кимсе Къоянны имае этмеди
Эписи Тилькиден къоркъуп кетти
Байгъуш Къоян ёлда къалды –
Эви ёкъ, болдырып, бели талды…
Шу сифатда оны Къораз коре,
Къоян-бечареге юреги бите
О «Тилькини мен башарырым,
Оракънен башыны кесип алырым» деп
Къояннынъ эвине алып бара,
Ве бутюн къудретинен багъыра:
«Кукареку–кукареке, оракъ омюзюмни эзе
Эгер тез чыкъмасанъ, оракъ
Башынъны кесип, яраджакъ»
Тильки айнеджилик усталыкъны
Ишлетмеге тырыша:
«Тохтанъыз, шейлеримни джияйим» – деп
Вакъытны созмакъ ичун, джеваплана.
Кораз ачувлангъандайин ола, кене –
Багъыра «Кукареку-кукареке»
«Эй, Тильки, сен айнеджи ярамаз,
Чыкъ Тавшаннынъ эвинден, вакътым аз
Оракъ омюзюмде пек кескин,
Башынъны алырым – козюнъ ач-юм»
Тильки къоркъуп, яваштан айта
«Текаран тохта — кийинерим бир аньда»
Къораз – «Вакътым ёкъ, бир дакъкъасыз –
Оракъым кескин, къалырсын башсыз»
Тильки башкъа бир шей айтмай,
Зув-зув тавгъа, секирип,
Пенджереден бирден атлай.
Къоараз-Тавшан шу вакъыттан,
Бирге яшап башлагъан,
Худжюм этсе ким эгер –
Берабер джевап берелер
Бу масалны манасы –
Досткъа бер джан-вуджудынъ
Амма достынъ душман олып къалса –
Тапылыр кескин шемшир онъа.
*****
«Бир алма дюньягъа етер» (Сказка «Яблоко» Владимира Сутеева)
Бир орманда алма терек бар экен,
Чокъ йыллар ичинде ешерип осе экен.
Гулленип-чичеклей гузель баарьде
Пишкен алмалар бере язда-кузьде.
Къышта къала пай озю, чыр-чыплакъ
Устюнде къалмай атта бир сары япракъ,
Амма илля бир-эки къызыл алма
Пытагъында, унутылгъан, асылып къала.
Уфюре серин сувукъ къышта боранлар –
Эр ер чым-чырт сукюнетте
Къар тюбюнде ашлыкълар,
Нелерни къыдырып юре тавларда
Къарынлары бош ачлыкътан айванлар –
Къуругъан отларны да ашар эдилер, тапсалар…
Къырмызы алмачыкъны пытакъта Къоян коре,
Илля ашар эдим – деп, оны аладжакъ ола, секире
Амма бою о юксек пытакъкъа етмейип,
Тура, алма терек тюбюнде, ойлянып.
Озь ишинен учып кеткен Къара Къаргъа,
Къоянны шу дакъкъада тёпеден сечип ала,
Неичюн къатайып къалгъан, тура
Къоян алма терек тюбюнде
Оны бильмек ичюн Къаргъа
Учып тюше тёпеден…….
Шу арада джельп эте козюне
Дюльбер къырмызы алма
Пытакъкъа къонып, алмагъа якъынлаша.
Оны, чокъуп мына – ашаджакъ дегенде –
Пишкен алма, узюлюп, тюше ерге,
Кирпи, эзильмесин деп, чапып келе
Япыштыра къоя алманы, аркъа инелерине.
Эписи энди – Къоян-Кирпи-Къаргъа
Курешелер, урушалар бир алмагъа
Араларында башлана буюк дава-къавгъа –
Чокъуп-выйгъылдап, аджымайып
Тартышалар, бири-бирини урып.
Къарт Аюв агъа, частларына, кенардан
Эвине къайтмагъа ашыкъа эди, амма
Къавгъаны эшитип, келе янларына,
Сорай: «Не себеп иле ачтынъыз тартышма?», –
«Мен теректе алманы корьдим», – дей Къоян.
«Мен чокъуп тюшюрдим», – дей Къара Къаргъа онъа,
«Мен исе оны эзильмесин деп, – Кирпи айта –
Инеледим инелерим иле аркъама».
Энди ким хакъ – кимнинъ алмасы олды?
Аюв-агъа азбучыкъ ойляргъа далды –
Достлыкъ иле чезмек керек даваны
Эйиликнен тохтатмагъа тырыша къавгъаны.
Бир алмада бар эписини акъкъысы
Бири — корьди – бири чокъуп тюшюрди,
Бири оны тутып ерге урдыртмады –
Алманы инсаф иле болюшмеге тек къалды.
Бу алманы керек парчаларгъа пайламагъа:
Къоян, биринджи парча ола санъа,
Экинджи парча, санъа, Къаргъа,
Учюнджи парчаны ал сен, Кирпи,
Бутюн алмадан даа бир парчасы къалды.
Деди Къоян, Къаргъа, Кирпи бир сеснен
«Дёртинджи парчаны, Аюв агъа, ал сен,
Сен де ач къалма дост софрамызда
Олсын хош эйбетлик орманымызда».
Бир алманы ашап эписи тойды –
Кимсе четте — сыйлянмагъан — ач къалмады,
Бир кесек алмадан къарынлары толды
Хакълы болюнгенден гонъюллери токъ олды.
Анъладынъмы джумертликни сырыны? –
Ола экен дост софрасы ильтифатлы
Акъыллы хакъ ишлеринъ муаббетликнен
Къавгъа даваларны тохтата биле экен
Достлыкътан ёкъ яхшы шей дуньяда
Эм къарнынъны, эм гонълюнъни тойдыра
Керчек шадлы достлыкъ шенъ софрасында
Тек бол берекетлер – эийиликлер чокълаша.
*****
«Тылсымлы таячыкъ» («Палочка-выручалочка» Владимира Сутеева)
Бир кунь Къоян орманда –
Къайтаджакъ ёлыны джойгъанда,
Кирпинен раст келише,
О бирге кетмеге теклиф эте.
Къоян бунъа къувана –
Ёлу узун – къыскъарар,
Вай, дегендже сюрюне –
Аягъын тюбюне таячыкъ тюше.
Оны, ачувланып, тепип ата,
Амма Кирпи бунъа айта:
«Тохта достым – бу таякъ –
Тылсымлы ярдымджы оладжакъ».
Кетелер. Тосаттан девам этеджек ёлда
Чукъур озен пейда ола
Оны Къоян секирип бир зумда
Башкъа тарафта ола.
Амма Кирпи ялдамакъ бильмей,
Аякълары да секирмей —
Таякъны озен ортасына саплап,
Кирпи секирип, озенни кечип ала.
Кетелер кулюше-къувана –
Раст келелер саз-батакъкъа
Насыл оны кечип отмек?
Онынъ ёлыны бильмек керек.
Эгер мыкъайтсыз олсанъ
Къолайсыз батакъкъа йыкъылсанъ —
Андан ич чыкъалмайджанъ
Ичинде богъулып къаладжанъ.
Баирчыкътань башкъа баиргъа
Къоян секире къоркъмастан,
Амма, аягъы таип, сазгъа бата
Мына-мына эсин джоя.
Кирпи бирден онъа таякъны узата –
Оны батакътан тартып-чыкъара
Текаран отурып, дам алалар
Къоян тылсымлы таякъкъа инана.
Сонъ экиси ашыкъмайып,
Ярдымджы таякъкъа ишанып
Сазны отип кечелер,
Орман тереклик ерге келелер.
Бир терекнинъ янында
Къушчыкъ агълап сызгъыра
Баласы ювадан тюшкен –
Оны — насл котерейим — деп ойляна.
Кирпи таякъны ала,
Терекке оны таяндыра
Сонъ Къояннынъ омузына минип,
Къуш баласын таякъ уджуна къойып
Оны юксек котере
Къушчыкъны ювасына ерлештире
Баба-ана къуш, къуванып
Тюркулейлер, сызгъырып.
Къоян-Кирпи де къуваналар,
Къушлардан берабер сызгъыралар…
Амма, тосаттан, алдларында
Айнеджи Тильки пейда ола
Къоянны тутты — ашайджакъ –
Бунъа да ярдым этти таякъ:
Кирпи Тилькиден ич къоркъмады –
Таякънен аркъасыны сопалады
Тильки авурсына чыдамайип,
Дёрт аякъ къачып, олды гъайип.
Къоян тылсымлы таякъны
Достындан сорай эвине бермеге –
Бельки керек олар о, ярджымджыны,
Эвинде де ишлетмеге.
Кирпи таячыкъны узата –
Тылсымы къаерделигини – анълата
Иш – таякъта дегиль – акъылда,
Орман толлы таякъкъа.
Масалны манасы бойле –
Энъ къыйин вазиетте
Къоркъма, ойлян, ярдымгъа
Акъылынъны, эгер, къошсанъ
Эр бир тюшкен тузакътан
Чыкъарсынъ баш-аякъ сагълам.
