Аз сайылы миллетнинъ чокъ саифели тарихы

18.06.202011:33

Тенкъит не къадар къуветли олса,

эдебият да шу дереджеде кудретли олур

Кеченлерде Гаспринский адына китапханеде «Ленин байрагъы» газеталарынынъ 1974 сенеси чыкъкъан санларыны козьден кечиргенде, февраль 19-даки санында бойле бир хабер расткетирип тюшюнджеге далдым:

«Озьбекистан ССР Языджылар бирлиги узериндеки къырымтатар эдебияты секциясында эдебиятымызнынъ сонъки йыллардаки екюнлерине багъышлангъан меджлис отькерильди.

Сонъки йылларда чыкъкъан несир эсерлер акъкъында марузазанен языджы Шамиль Алядин булунды. Айны шу йылларнынъ шиириет махсулы акъкъында шаир Энвер Селяметнинъ де чыкъышы динъленильди…

Эки марузаджы да эдебиятымызнынъ гурьдели осеяткъаныны, муэллифлернинъ, хусусан Яш языджыларнынъ иджадий усталыкълары арткъаныны, эсерлернинъ ялынъыз микъдар ве колем джеэтинден дегиль, айны заманда, эм шекиль ве эм де бедиийлик джеэтинден оськенини къайд эттилер.

Музакереде шаир ве языджыларымыздан Абдулла Дерменджи, Джевдет Аметов, Джеваире Меджитова, Урие Эдемова, Эскендер Фазыл, Билял Мамбет, Риза Фазыл, Певат Зети, окъуйыджылардан Исмаил Аметов, Сервер Бекиров иштирак эттилер. Олар марузалар боюнджа фикирлерини бильдиререк, эдебий аятымызнынъ итияджлары акъкъында, бу джумледен эдебий тенкъитни джанландырув хусусында сёз юрсеттилер…»

Юкъарыда анъып кечильген марузалар сонъундан газета ве журнал эм де китаплар саифелеринде эдебий макъалелер сыфатында дердж этильдилер. Языджыларымызнынъ котерген чокътан-чокъ меселелери узеринде ачыкъ лакъырды топлашувнынъ мундериджесини арттырып, иши гъает махсулдарлы олмасына иришильген эди.

Мен о вакъыт языджыларымызнынъ миллетимиз огърундаки къайгъырувларына зиядедже  дикъкъат эткен эдим. Чюнки манъа балалыкътан сюргюнлик проблемлеринен къаршылашмакъ сырасы тюшкен эди. 1956 сенесининъ къарары ич олмагъанда мектепке бармагъа мусааде этти.

Миллий арекет векиллеримизнинъ пек чокъ корюшювлери Ташкент дживарындаки Эркин къасабасынынъ Чаш-тепе сокъагъындаки 376-нджы эвде, яни бизим азбарымызда кечкендир. 1967 сенеси Джумхуриет топлашувы да бизим ве къомшумыз Рустем агъа Абибуллаевнинъ эвлеримизде кечкендир.

Бу топлашувдан милиция хадимлерини хабердар эткенлер. Лякин мааленинъ эки тарафындан той мерасимлери олгъаны оларны шашмалаткъан эди. Миллет векиллери исе азбарымызнынъ къаршы тарафындан къомшу азбарындан мувакъкъат ёлчыкътан кирген эдилер. Пенджелелерден ярыкъ корюльмесин диерек, сыкъ чулларнен ортюльди. Биз, достум Айдер Аблаевнен бутюн гедже В,И,Ленин адына Буюк Озьбекистан трассасы (БУТ) адлы асфальт ёлунынъ кенарындаки таш ёлда юрдик. Айдер шимди Акъмесджит районынынъ Менлерчик (Журавлёвка) коюнде яшай. Бутюн гедже тынмагъан милиция, янгъынсёндюриджи ве тиббиет машиналарынынъ вызылтылары тек сабагъа якъын токътагъан эдилер. О вакъытлары, бахтымызгъа, мобиль телефонлар ёкъ эди…

Дейджегим, миллий арекет башында тургъан ёлбашчыларымыз акъикъий (акъыллы-ферасетли, сабырлы) муневерлер эди. Бу топлашувдан сонъ эдиплеримиз де миллетини севген ве къайгъыргъан зиялылары олгъанына эмин олдым. Ондан да гъайры оларнынъ арасында миллий арекетнен сыкъы багълы – Эскендер Фазыл кибилери де мевджут эдилер.

Бу топлашувда онынъ шиирлеринен багълы бир къач фрагмент кетирдим. Бу этрафны пусюрлемемек, сувгъа тюкюрмемек ве дигер шиирлер эди. Топлашув екюнленген сонъ, Эскендер агъа яныма келип: «Сервер къардашым, догъру айттынъ», деди ве Мухаммад Солихнинъ шииринден эки сатыр кетирди: «Бойле аджайип Ватанынъ олгъанда, сен йылдызлар акъкъында язасынъ». О миллий арекетимизнинъ акъикъий къараманларындан бири эди.

Топлашувдан сонъ, Озьбекистан языджылары бирлигининъ бинасы огюнде Джеваире аптени расткетирдим. О мени яхшы этип тазирледи: «Сен онынъ дигер шиирлерини де окъу. Онынъ «Ана» шиирине дикъкъат эт. Мен ана олып, ойле язамадым», деди.

Мен бу шиирни шу куню тапып, Джеваире аптенинъ айткъанларына толусынен къандым. Мына онынъ метни:

Ана

Эскендер Фазыл.

Мен догъгъан геджеси не дединъ сен манъа.

Юкъусыз шу гедже не ойда эдинъ?

Элял сют эмизип, бирден-бир огълунъа,

Истикъбаль ичюн сен нелер тилединъ?

Остюрдинъ, буюттинъ, чыкъардынъ акъ ёлгъа,

Такътынъ сен огълунъа сеферге къанат.

Косьтерген ёлунънен адымлай эп алдгъа.

Къавуштым мен санъа мукъаддес аят.

Яшайыш биз ичюн пек къыйын сынавдыр, —

Сынавдан урькмеден макъсаткъа етем.

Бахыткъа бахт къошкъан омюрде Анадыр!

Шунынъчюн, анайым, козюнъден опем.

«Ленин байрагъы» №29. Апрель 5, 1959 с.

Чокъ вакъыт кечмеден шиирнинъ метнини аджайип бестекярымыз, менден баягъы буюк олса да, достум Мемет Арслановгъа косьтерген эдим. О исе сен бираз кечиктинъ, мен онъа музыканы чокътан яздым, къалгъаны исе сизинъ радионъызнен багълы деген эди.

Йыр не исе учь сенеден сонъ эфирге рухсет этильген эди. Онынъ фонограммасында бойле язылар мевджут: Ана. РДКС-23883. Стерео. Сёзлери шаир Эскендер Фазылнынъ, музыкасы бестекяр Мемет Арслановнынъ. Йыр 1977 сенеси язылды, 3 дакъикъа 23 сание девам эте.

Сёз сырасы, Джеваире оптенинъ бир къач йыры чокътан Озьбекистан радиосынынъ фонотекасыны яраштырып келе эди. Оларнынъ арасында анагъа багъышлангъан бир къач йыр да мевджут:

Анам

Джеваире Месджитова

Музыкасы Эдип Асановнынъ.

Козь яшлар не ичюн къийнайсыз сиз мени,

Эсиме тюшкенде къыйметли анайым.

Кимерде пычакъдай делесиз гонълюмни,

Мен сизге ич къаршы турып да олмайым.

Багълама:

Ах, анам, дегенде узюле джигерим,

Беденде къаным да мийиме урула.

Энъ яхшы сырдашым экенсинъ мегерим.

Талпынып бакъсам мен къанатым къырыла.

Хатримде эр акъшам талашып къойнунъа,

Кольмегинъ енъини авучлап яткъаным.

Кичкене къардашым сарылып бойнунъа,

Ортанджы къардашым сачынъны туткъаны.

Багълама:

Бу йырнынъ метни 1984 сенеси,  Майыс 22-де «Ленин байрагъы» («Генчлик» № 5) газетасынынъ 61-инджи санында басылгъан эди.

Лякин Джеваире аптенинъ энъ популяр йырларындан бири – бу «Джанымдан азизим» шиирининъ метни эди. Онынъ сёзлерини эдипнинъ 1970 сенеси Ташкенте,Гъулом адына бедиий эдебият нешриятында чыкъкъан«Унутылмаз саифелер». Шиирлер ве поэма» китабында тапмакъ мумкюн:

Джанымдан азизим, козюмде нурым.

Эр шейден къыйметли, урьметли ана!

Бахтым, къуванчым, къальбимде сырым,

Гуль багъчам, баарим, севимли ана!

Сабийлик чагъымнынъ саари ана,

Осьмюрлик девирнинъ баари ана.

Умютим, хаялым багълыдыр санъа.

Омрюмнинъ гонджеси, севимли ана!

Гедже юкъунъны чокъ кере больгенсинъ,

Ойнасам севинип, мен кульсем – кульгенсинъ.

Кейфимни бозгъанда сарарып-солгъансынъ, —

Дертимнинъ девасы, севимли ана!

Сёзлеринъ денъизге, дерьягъа сыгъмаз,

Сен ичюн ачылгъан гуллер де солмаз.

Дестанлар язсам да эллерим талмаз,

Гонълюмни охшагъан, севимли ана!

Биринджи сабийлер тилинде,

Эр иште ишкузар къоджаман илимде,

Урьметнен севильген партия огюнде,

Шан-шереф чокърагъы, севимли ана!

Бу йырны биринджи кере Багъчасарай районындаки (Танковое) тюрк лицейининъ биринджи окъув йылына багъышлангъан тантаналы акъшамда эшиткен эдим. Оны лицейнинъ музыка оджасы Мамет Джафаров иджра эткен эди. Сонъундан о «Къырым» ансамблинде де чалышты. Шимди Тюркиеде яшай. Якъында исе бу йыр телевидениеден не ичюндир янъы йыр деп берильди…

Макъаленинъ башында хатырлагъан топлашувдан бир къолайсыз вазиет даа акъылымда къалгъан. Мен бу эки аджайип инсаннен якъындан таныш эдим. Лякин олар бир-бирине насылдыр бир иллияда булуна эдилер.

Абдулла Дерменджинен Янгиюль шеэринде бир мааледе де яшадыкъ. Бабамнынъ якъын досту эди. Ондан да гъайры онынъ Бекир агъасынынъ огълу Амет агъа догъмуш аламнынъ акъайы эди, яни энъиштем эди.

Озьбекистан радиосында чалышкъанымда пек сыкъ корюше эдик. Онынъ Джевдет Аметовгъа да наслыдыр бир сойлыгъы бар эди. Кимерде бир оларнынъ лафлары меним къулагъыма да илише эди. Абдулла ака заман денъишти, тенкъидде денъишти – дегени акъылымда къалгъан. О, девир ве яшлыкъ себебинден базы бир аркъадашларыны къатты тенкъитке огъраткъаныны козь огюне алып, газетамызда оларнынъ эсерлери хусусында самимий фикирлерини бильдирип башлагъан эди. Лякин языджыларнынъ меджлиси биткенинен Эшреф Шемьи-заде Абдулла Дерменджининъ янына келип, наразылыкъ бильдирген эди…

2009 сенеси эдипнинъ къызы Гулизар Дерменджи озюнинъ муаррирлигинде бабасынынъ «Ветанымсынъ, къырым» адлы тенкъидий макъалелер ве очерклер китабыны нешир эттирди. Тенкъидий макъалелер эки девирни къаплап ала. Оларнынъ арасында 16 сене (1941-1957) бошлукъ мевджут. Бу тенкъитлер эки усулдадыр. Биринджи ярысы зиядедже эдебий эксикликлернен багълы олса, экинджи къысмында тенкъитчи эсерлернинъ мусбет тарафларына чокъча  эмиет берген…

Гъарезсиз

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET