Улу атамыз Исмаил Гаспринскийнинъ аяты ве фаалиети акъкъында юзьлернен макъале, монография, ильмий эсер язылды. Эбет, о девам этеджеги табиийдир.
Бу эрбапнынъ сиясий, маариф,иджадий ве наширджилик фаалиетлери шашыладжакъ дереджеде инсанны айретте къалдыра.
63 йыллыкъ къыскъа аяты девамында онынъ япып етиштирген ишлери юз бинълернен адамны, онларнен мемлекетни гъафлет юкъусындан уянтты, нидже-нидже инсанларнынъ козьлерини ачты, оларгъа джетемен йылдыз олды.
Теэссюф этиледжек ери шунда ки, аля-бугунь биз Исмаил оджанынъ ич олмадым иджадий фаалиетини тафсилятлы огренип чыкъмадыкъ.
О, 1887 сенеси мейдангъа кетирип, 30 йылдан зияде бир девирде озю баш-къаш олып «Терджиман»ны бутюн дюньягъа таныткъан, бунъа озюнинъ гъает актуаль, кескин профессиональ чыкъышларынен иришкени эр кеске белли.
Эбет, бугунь биз онынъ «Френкистан мектюплери», «Дар-уль рахат мусульманлары», «Судан мектюплери», «Къадынлар улькеси», «Арслан къыз», «Кунь догъды», «Иван ве Сулейман» киби бедиий эсерлерини билемиз, лякин бунынънен бир сырада Гаспринскийнинъ тедкъикъатчылар тарафындан бу куньге къадар даа тильге алынмагъан, озюнинъ жанр хусусиети джеэтинден гъает къыйметли бир сыра эдебий-публицистик эсерлери де бар ки, оларны кениш окъуйыджылар даиресине танытмакъ керек.
Бугунь мен Исмаил оджамызнынъ иште бойле бир эсеринде токъталмакъ истейим. Бу, онынъ «Мукъалеме-и селятин», яни «Султанларнынъ къонушмасы» адлы эсеридир. О, «Терджиман» газетасында девамлы суретте 1906 сенесининъ декабрь 22 (№ 144), декабрь 25 (№ 145), 1907 сенесининъ январь 8 (№ 3), ве январь 22 (№ 7) санларында басылгъан.
Эгер жанр джеэтинден янашаджакъ олсакъ, оны фантастик икяе де демек мумкюн, публицистик макъале де демек мумкюн, тарихий очерк де демек мумкюн.Чюнки о, юкъарыда къайд этильген жанрларнынъ талапларына толусынен джевап бере.Эсернинъ темелинде конкрет ерлер ве тарихий шахыслар, конкрет девирлер ве вакъиалар тура. Меселя, Къыблет-уль ильм-у эдеп, яни илим ве зарафет къыбласы олгъан Самаркъанд шеэри, Самаркъанднынъ къадимий меркези Афрасиаб, Шах-и Зинда, Тимурленк дюрбеси, инсанларны айретте къалдыргъан лятиф бир иншаат – Бибиханым медресеси; Шах Тимур, Сеит Берке, Султан Абдуль – Азиз хан, Эмир Насреддин шах, Исмаил Паша, Аталыкъ Гъазы Якъуп хан, къокъандлы Худаяр хан, Шейх Шамиль, Шейх Джемаледдин киби сымалар.Эсерде беян этильген вакъиалар шу шахысларнынъ кечмиштеки фаалиетлеринен багълыдыр.
Исмаил Гаспринский шахсен озю тарихий Самаркъандны зиярет эткени ве юкъарыда адларыны айтып кечкенимиз ерлерде булунып, алгъан теэссуратларыны пек меракълы беян эте.
Ве, ниает, икяеджи Тимурнынъ сонъ мекяны олгъан Тимурленк дюрбесине кире. Окъуйыджынынъ бутюн дикъкъатыны озюне джельп эткен вакъиалар иште бу ерде фантастик бир муитте олып кече.
Муэллиф башта бир дюрбенинъ аджыныкълы алда олгъаныны, базы ерлери омрагъаныны, базы ташлары тюшкенини, базы язылары силингенини, къапылары ачыкъ ве дюрбенинъ тамамен унутылгъаныны тарифлей.
Мешур руханий ребери, Эмир Тимур оны гъает сайгъан ве урьмет эткен Сеит Беркенен Тимурнынъ къабирлери ян-янаша булунгъаныны айтып, оларнынъ бутюн кечмишлерини козь огюнден кечире.
Олар яшагъан мекян, олар девир сюрьген заман акъкъында хатырлаяракъ, фикирлер, дуйгъулар ичинде булунып башы дёнмеге башлагъан саниелерде бойле бир фантастик ал юзь бере.
Икяеджи фатиха иле Чин сынъырларындан Акъ денъизге къадар, бузлы Сибириядан атешли Индистангъа къадар мевджут олгъан улу бир тюрк девлетини мейдангъа кетирген Тимурнынъ бу сонъ мекянына,яни Тимурленк дюрбеси ичерсине киргенини ве бир къач басамакъ ашагъыгъа энгенини, ян-янаша булунгъан Сеит Берке ве Тимурнынъ сандыкъ ташларыны зиярет этип, юкъарыда къайд эткенимиз киби, эеджандан башы айлангъан дакъкъада Сеит Беркенинъ сандыкъ ташы котерильмеге башлагъаныны, сескенип, мердивенлер янындаки больгенинъ четине, бир кошеге барып сыйыкъып тургъаныны айта.
Сеит Беркенинъ сандыкъ ташы эп котериле, онынъ ичинден къар киби акъ сакъаллы бир пир чыкъа. Шу аньде дюрбенинъ ичи нурнен айдынлана. Я Рабби! Бу не ал?
Сеит Берке азретлери Шах Тимурнынъ сандыкъ ташына элини къояркен: «Огълум!» – дегенинен кене бир таш юкселип, оджасы киби чап-чал сач-сакъаллы Шах Тимур да чыкъа ве экиси де кенди ташлары узерине отуралар.
Тимурленк оджасына бакъа, оджа да: «Огълум, кене бир субетлешмек заманы кельди», – деп джевап бере.
Арада насылдыр сукюнет садыр ола. Дюрбенинъ ичи бинълернен къандиль янгъан киби ярыкълана.
Не ерден ве насыл чыкъкъаны абайланмагъан гъает вуджутлы бир адам пейда ола.О, сандыкъ ташыны айланып кечип, Тимурнынъ къаршысына келе.
– Султан Абдульазиз хан! – дей Сеит Берке. Тимурленк оны селямлагъан киби башыны саллай ве отурмагъа ер косьтере.
Къыскъасы, арды-сыра Насредин Шах, Эмир Насрулла Хан, Исмаил Паша, Аталыкъ Гъазы Якъуп Хан, къокъандлы Худаяр Хан дюрбе ичерсине арды-сыра кирип ерлешелер. Олардан сонъ дюрбеге улема къыяфетли кене учь зат кирген сонъ, башында сарыкълы къалпагъы олгъан бир черкез кирип келе.
– Шейх Шамиль! – дей Берке оджа. Тимур еринден къалкъа. Бутюн топлангъанлар арекетке келелер. Эмир Тимур озюнинъ бу арекетинен шейхке урьмет беслегенини косьтере.
Шах Тимурнынъ башы ашагъы эгильген, султанлар меюс бир алда, базыларынынъ козьлеринде яш корюне. Топланты сессизлик ве сукюнет ичерсинде булуна.
Султанларнынъ топлашувы, яни падишаларнынъ меджлиси бир къач дакъкъа сессизлик ве сукюнет ичинде кечкен сонъ, рахметли улема шейх Джемаледдин азретлери чыкъып, элиндеки къара джылтлы, ешиль язылы китапны ача… Сеит Берке азретлери: «Сиясий хутбе», – деп илян эте ве окъумагъа башлай.
Бундан сонъ девирлер, ханлар, юрюшлер, енъиш ве магълюбиетлер эм де оларнынъ себеплери бирер-бирер талиль этиле. Яни тарихий бир талиль…Мен оларгъа токъталмайджам.
Къазан ханлыгъынен Москва арасындаки мунасебетлер, Къырым ханлыгъы девиринде Къазан ханлыгъынен тиль тапып оламагъаны эр эки тараф ичюн насыл фелякетлер кетиргени акъкъындаки вааздан сонъ Шах Тимур хутбени токътатмакъ акъкъында ишарет эте.
Топлангъанлар мезар сессизлиги киби сес-солукъсыз отура эдилер. Бираз вакъыт кечкен сонъ Акъсакъ Тимур башыны котерип сёз башлай:
–Эй, улу эмирлер, бейлер, фазилетли инсанлар!Тарих ве миллет назарында меним де пек чокъ къабаатым ве къусурларым бардыр. Факъат меним заманым ве сиясетим билинмейип, анълашылмайып къалды. Меним акъкъымдаки фена тюшюнджелер пек илери дереджелерге барды. Чокъ джан къырды, чокъ тахтлары якъты, Русиени, Иранны, Тюркиени, Индистанны басып алды, баш кести ве дюньяны тынч къоймады, чокъ инсанлара зулумлыкъ этти… дерлер. Лякин арекетлерими инсанлар анъламадылар, Аллах анълар.
Джианны басып алувым къан ичиджилик, юрт якъыджылыкъ, шуретперестлик дегиль эди. Менден эвель нидже юзйыллар джесюр миллетим, олюм ве къыргъыннен чекишкен тюрклерим, озь бейлерим, эхлиетсизлернинъ эль астында эди. Идиль къыпчакъларны, Азербайджанны, олар исе Османлыны, къашгъарлылар озьбеклерни, озьбеклер хурасанлыларны, яни агъа къардашны, къардаш агъасыны танымаз алда эдилер.
Дживанлыгъымда Кеши (Мармара денъизи саилиндеки дагъ – А. В.) чайырларында, Берке бейлигинде булундыгъым вакъытта миллетимнинъ бойле алы гонълюмни ынджыта эди. Къолумдан кельдиги заман тюрклерни бирлештирмеге, буюк Туркистанны мейдангъа кетирмек истедим. Бир дередже бунъа наиль олдым… Чын сынъырларындан Мармара денъизине къадар, бузлы Дешт-и – Къыпчакътан сыджакъ Инд денъизине къадар, элимдеки Туркистан пек буюк эди. Бир кенарындан бир кенарына юз куньлик ёл эди. Айырылмакъ истеген укюмдарлар ве ханлар пек чокъ эдилер. Бойле буюк бир девлетни, кереги киби бирлешмеген миллетни эльде тутмакъ ве идаре этмек ичюн шиддетли тедбир мытлакъ зарур эди.
Заманымда не тельграф бар эди, не де демир ёлу. Асийлерге вердигим джеза зулум дегиль эди, керек олгъан тедбирлер эди. Ама не файда?
Сёз бу ерге кельгенде, оджасы Сеит Берке азретлери: «Етер, огълум», – деди. Шах Тимур аякъкъа къалкъып бир кере «ах» чекти. Бутюн мында булунгъанлар аякъкъа турдылар…
Иште, эсер бойле. О, окъуйыджыны, инсанны чокъ тюшюнджелерге далдыра. Тарихны, девирлерни, ханлыкъларны, къурумларны, акъибетлерни…хатырлата.
Эсернинъ тербиевий эмиети гъает буюк.
Эдебият:
- Терджиман. 1906, 22 декабрь, №144.
- Терджиман. 1906, 25 декабрь, №145.
- Терджиман. 1907, 8 январь, №3.
- Терджиман. 1907, 22 январь, №7.
- SABRİ ARIKAN. Kendikaleminden İsmailBeyGaspıralı İdealleri İşleriTavsiyeleriveHaberleri. I. – İstanbul:TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI VAKFI, 2006. – 577 s.
Аблязиз Велиев,
( Къырым муэндислик-педагогика университетининъ Ильмий-тедкъикъат институты )
