İkâye — mizah
Bu qoranta macerası qadimiy Bağçasaray şeeriniñ tayfalar yaşağan maalesinde olıp keçe. Bir orta allı qorantada eki evlât ösip- büyüp, kemal çağına keleler.
Olarnıñ büyügi oğlan olıp, ana-babası bu quvurçıq sim-siya saçlı, qara qaşlı, up-uzun kirpikleri arasında eki yıltravuq tögerek közlü qırcıman yigitke sevgen yosmasını üç kün- üç gece ur-patlasın, toy yapıp alıp bereler.
Yigitniñ çastına kelin ar-namuslı, işkir, sabırlı eken. Aradan bir yıl keçer-keçmez bu edepli kelin oğul köre. Kelin-kiyev biri-birlerini daa ziyade sayıp seveler. Seveler amma, kiyevniñ qız qardaşı-körümcesi kelinge qılınıp başlay: » balañnıñ kötbezlerini toplaysıñ, öz vaqtında yuvmaysıñ, sabiyçikniñ oyuncaqları anda-mında dağılıp yata, yavruñnı çoq beşikte yuqlatasıñ, taze avağa sıq-sıq çıqarmaysıñ..» kelin ise lâm-mim demey, onıñ asqılarına dayana.
Baar keçe, mına yaz mevsimi de «Selâm aleyküm» dep, sürip kele.
Kelgen yaz bayağı oğurlı-qademli eken, kelinniñ dülber körümcesine de Kökközniñ dağlı- taşlı tarafından «Baht quşı» uçıp kele. Bağsaraynıñ tayfalar yaşağan maalesinde üç kün, üç gece kemane, davul, zurnalarnıñ sesi yañğırağanda yañğıray. Atta Qara deñizde yaldağan yunus balıqları zurnalarnıñ nağmelerini eşitip, yalığa çıqıp diñlegenler… ana-babanıñ quvançı da yüreklerine sığmay. Ebet, soy-soplar, qomşular, tanış bilişleriñ ağızlarından : «Eyiligiñiz hayırlı olsun, qızıñız «qonğan» evinde bahtlı- seadetli, qaraman ana olıp, dünya turğance tursun» degen ateşli tileklerini eşitken soñ nasıl quvanmazsıñ?.. Gülzade qızınıñ da eki qolunıñ parmaqlarında altın yüzükler yıltıray. Ne Bağdatta , ne de Osman paşanıñ sarayında böyle güzel kelinni tapmazsıñ.
Aradan bir yıl keçti degende bizim Gülzademizge Tañrımız vlât bahşış etti. Ana-baba sıq-sıq Kökközge barıp, qızınıñ al-ehvalından haber alalar. Elinden kelgen yardımlarını bereler. Evli-barqlı olğan soñ da em evlât quvançı, em torun quvançı qoşulıp, eki yürekli adam kibi qabarasıñ.
Gülzade anasını tüşünde köre. O adiy köy balası degil de, Mısır sultanına çevirilgen: de altın tahtta otura, aqqular yaldağan tınıq göl yanına bara, de bülbuller sayrağan bağçada raatlana…
Ağasınıñ qadını da körümcesini sağına. Şaqamı, körüşmegenlerine bir yıldan ziyade oldı. Bir künü o qocasına : — Canım aqay, dudumnı pek sağındım. İzin berseñ, bir barıp onı yoqlayım da, nasıl yaşay eken? — dey.
Ana-baba em quvurçıq saçlı oğlu pek quvanalar.- Barsañ, qızım, bizlerden selâm söyle. Ebet, biri-biriñizden haber-teber alıp turmaq savaptır,- dep kelinni ozğaralar.
Quşluq maali körümce Kökköz köyüne yetip kele. Dudusı gülgulli perdelerini açıp, pencerege baqa. — Vaaay, anam, kim kele?
Evde balanıñ yuvulmağan kötbezleri, yataq toşekleri cayılıp yata, balası da «acele» içeklerindeki «yükni» boşatqan.
-Dudum kele yata.
Vaaay, vay degence, qapı açıla, ağasınıñ qadını » Selâm aleyküm» dep, içeri soqula.
Körümce şaşıp -şaşmalay da, aman töşek yataqlarnı bir köşege obalay, «iş yapqan» balasınıñ kötbezlerini toplay. Aşhaneniñ çağarağından evniñ töpesine fırlata. Amma yahşı çırmalmağan balanıñ yımşaq yerini sarğan bezden başına bir şeyler tamlay. Dudusı evniñ içine kire.- Vaay, betiñizge yaqılğan şey nedir? -dep soray.
Körümce ne deycegini bilmey:
«Boq sanaydan çıqıp yetiştiremedim, tamsa-tamğandır daa»-dey.
«Külme qomşuña-kelir başıña» degen atalar sözü da tamam bu vaqıtta peyda olğan eken.
Bu ikâye mizahnı Bazarçıq(Poçtovoye) qasabasında yaşağan 83 yaşlı İslâmov Enver ağadan yazıp aldım.
Qadır Veli
11.03.2012 s.
Dost qadrini dost bilir
Rivayet
Dört alemge namı ketken çalbaş Qarasuvbazar şeerinde eki dost yaşağan. Balalıq çağından olar biri-birine alışıp, er vaqıt çeşit türlü renkli köbeleklerniñ peşinden çapqanlar, bir bağçada güllep açılğan beyaz, qırmızı qatmerli güllerni qoqlay-qoqlay toymağanlar. Ekisi de bir medresede talim alğanlar. Suvsağanda da bir çeşmeden suv içkenler. Boş vaqıtları qadimiy şeerniñ istiraat bağçalarında bülbullerniñ tılsımlı ezgilerni diñley -diñley özleri de ana-babalarından eşitken yırlarını, borclu qalmayıq dep, bülbullerge ediye etkenler. Çetten seyir etken adamlar eki asabanıñ biri-birine olğan samimiy munasebetine suqlana -suqlana olarnı doğmuş zan ete ediler….
Aç köz, yum köz degenleri kibi, dostlar da ösip-büyüp, aqıl-baliğ çağına kelgenler. Endi öyle devir keldi ki, Qarasuvbazarnıñ bağçalarında etrafqa mis qoqusı bağışlağan güller degil de, şeerde olğan evlerde ana-babaları beslegen eki ayaqlı, eki qollı, qalem qaşlı, al yanaqlı canlı güllerniñ arasından saylay-saylay bir de birini almaq, bir ömürlik quçaqlarına sarmaq arzusınen nefes almağa, «gül» saylamağa sıra keldi. Keldi, amma dostlarnıñ biri em anadan, em babasından ayırıldı. Digeri ise kün-künden allı- barqlı olaraq, ep zenginleşti.
Ana-babasınıñ sıra-sıra erzaq tükânları, furunları, degirmenleri, yaylalarda sürü-sürü qoyları, esapsız oynaqlay-oynaqlay yortaqlağan yılqıları, olarnı baqqan çobanları olğan. Bu qorantada ösken yigit alçaqgöñülli, merhametli, ana-babasınıñ sözünden çıqmağan, büyüklerni izzet-ürmet etken, er kesniñ alğışını alğan, fuqarelerge de toqtavsız yardım bergen adeti bar eken. Onıñ can-dostu Qarasuvbazar şeerinde çevre etrafqa namı ketken tuccarnıñ erke ösken yekâne «gülüne» göñül qoya.
Qıznıñ adı Gülfidan eken. Babası onı erkeley-erkeley östürgen. Canı istegen ilvanlarnı alıp bergen… Fuqare yigit Gülfidannen şu bülbuller ötken bağçada körüşken sayın yüregine tüşken ateş de yanıp başlay. O, Gülfidannıñ qarardan ziyade cilveli olğanına qulaq asmay. Qıznıñ aq gerdanını süslegen sıra -sıra yıltırağan, baqqan közlerni qamaştırğan inci, yaqut, altın ilvanlarına, yengil tabiatına da emiyet bermey, çünki yüreginde tutaşqan sevgi alevini nasıl söndirsin? Bunıñ yekâne çaresi — toy yapıp vaslına qavuşmaq.
Çastına qomşusı-şeerniñ aytuvlı, öz işini temelinden bilgen qadın, mına yigirmi yıldan ziyade qudalıqnen oğraşqan qartiy eken. Yigit anasından miras qalğan sandıqnı aça, içinden bir yipek yavluq, qutuçıqta gizlengen altın yüzükni ala da, Gülfidannıñ mermer basamaqlı, padişa sarayına beñzegen evine şu tecribeli qartiyni quda yollay.
-Ne yapsañız yapıñ da, Gülfidannıñ ana-babasınen laf etiñ, Alla qısmet etse, toy-dügün yapıp, bazirgânnıñ qızına evlenecem dey.
-Sen, yigit, qasevet etme. Bu yaşıma qadar men barğan evlerden boş qaytmadım. Emin ol, Gülfidannıñ başı bağlandı say,- dedi o.
Yigit, tatlı hayallarğa çoma-çoma evine qayta. Yolda o dostunı köre ve göñül sırını aşkâr ete. Amma dostunıñ çırayı külmey, aksine «tapqansıñ, kimnen baş qoşmağa, Gülfidandan iç de sadıq yar olmaz» degen manada başını salladı, omuzlarını qıbırtıp, lâm-mim demedi. Qartiy tuccarnen laf ete-ete, oğlannıñ degerliklerinin maqtay-maqtay onı iç kiyev yapmağa qandıra.
Bu haberden vaqıf olğan balalıq dostu «pişken işni» yoqqa çıqara. Nişannı boza, ebet de kene şu qudalıq yapqan qadınnıñ «tilinen»..
Öksüz oğlan Gülfidannıñ babası bergen sözüni keri alğanını eşitip, pek öküne, iç-içinden yanıp -yaqırıla. Tamağından aş-suv keçmey. Tañnı köz yummay qarşılay, ortalıq yarışqan soñ, o dostunıñ evine aşıqa. Bare eki-üç yıl onıñ azbarında ırğatlıq eterim, mal-dünya arttırarım, soñ kene tuccarnıñ evine quda yollarım» dep hayal süre. Amma dostu onı işke almay, cebine para tıqıp, evine qaytara.
Künler keçe. Oğlan ana-babasından qalğan variyetini savurıp bitire, pek sumeleşe. Öyle ola ki, aşamağa bir loqma bayat ötmegi qala. Yigit terenden ah çekip, tamamen ümüdini coyğan maali qapunı kimdir qaqa. Öksüz faqır evinden yavaş çıqa. Baqsa ne körsin, bir tilenci qart qapu yanında qatayıp tura.
-Balam, bir tilim ötmek berçi, pek aç oldım, aşamasam ölecem dey. Yigit evge kire, qonadaki soñki ötmek loqmasını çıqarıp, «tilenci» qartqa bere. Yolcu «sail»- Sağ ol, oğlum, sen yahşı yigit ekensiñ. Men de saña bir eyilik yapayım. Alımı-çulumı köresiñ. Bu yarıq dünyada beş künlük ömürim qaldı. Sen menim üst-başıma taaciplenme. Aslı da men barlıqlım. Ömür boyu toplanğan sermiyamnıñ yarısını saña vasiyet etem,- dep o, qoyun cebinden bir vesiqa çıqarıp, öksüz oğlannıñ eline tuttıra da, yoluna revane ola. Yigit başını kökke tiklep, eki qolunı kötererek: — » Ey, Allahım, maña bergen mücizeñe, ikramıña biñ kere şükürler olsun». Yoq dep ağlama, bar eken dep quvanma degenleri budır daa»- dep bol bol nefes ala.
Ekinci künü, tañ yarışqanda kene qapunı kimdir «taq-taq» qaqa.
-Aceba, bu da kim oldı eken, desene Gülfidanım menim evime öz ayaqlarınen sürip keldi?-dep oğlan qapunı açtı. Baqsa, üstü-başı uryan-puryan, başına eski, renkleri çoqtan silingen yavluq bağlağan qartanay eki közüni ev saibine tikerek: «Oğlum, çoq yol yürip keldim, pek suvsadım. Berçi maña bir filcan suv, içim-bağrım tekmil yanıp barayata!»- yalvardı bitayçıq. Yigit aman evge kirip, bir meşrebe suv çıqarıp, qartiyge uzattı. Yolcu titregen elleri ile suv savutından üç-dört yutum suv içti, soñ: «Oğlum, sen saf yürekli yigitke beñzeysiñ. Men seni, eger razı olsañ, bahtlı eterim. Peşimden yur, saña bir «canlı gülni» köstereyim. Begenseñ, o tarafı qolay,- dep, ev şorbacısını aylançıq soqaqlardan yürsete- yürsete Qoşqaya yanında olğan çeşmege yeteklep kele. Bu maali başına altın pullı qırmızı fes kiygen, qara qaş, qara közlü, uzun sim- siya örülgen saçlı yosma gügümini suvğa toldurıp, çeşme yanından keçti. Yigitniñ ağızı açılıp qaldı. Bu qız Gülfidandan üç qat daa dülber edi. Bitay, ağızı şay da yumulmağan, eki közü ise gügümli qıznı baştan ayaq çeltemekte olğan oğlanğa baqıp : — Nasıl, begendiñmi?- dep soray. Yigitniñ tili tutula: «E, e, alemden başqa bir güzel eken, anay!» — hitap ete o.
Aradan çoq keçmey, toyğa bütün qomşularnı, balalıq çağından dost sanğan aqrandaşını da çağıra.
Toy künü musafirler kelin-kiyevge baht-seadet tilep, sıcaq sözler aytalar. Kiyevge de söz bereler. O, başına kelgenlerni birley- birley ayta. Can dostu iş bermegenini de söyley. Soñ söz nevbeti dostuna berile. O, dey: » Qana aytıñız, angi dost asabasını azbarında işletir. Seni işke almadım, amma saña babamnı yolladım, senden bir qapım ötmek sorağan menim babam edi. Senden içmege suv sorağan qadın- anamdır. Seniñ ömür yoldaşıñ ise menim doğmuş qız qardaşımdır. Şay dost qadrini dost bilir, asabam!- dep yekünledi o sözüni.
Bu rivayetni Qarasuvbazar şeerinden kelgen Asan molladan eşitip yazıp yaldım.
Qadır Veli.
