Devlet-Saray hanlıq paytahtı. (1 qısım)

26.04.201517:33
Salaçıq deresi (gravüra 1803 s.)

Avdet gazetasınıñ saifelerinde yaqında neşir etilgen yazılarımnıñ birisinde men Bağçasaraynıñ qurulışı aqqında yazğan edim. Sahib Geray han özenniñ yalısında bağçalar arasında özüniñ yañı ‘Bağçalı Saray’ını (‘Bağçe-Saray’) qurğanını ve bu saray etrafındaki şeer tez vaqıtta Qırımnıñ yañı paytahtı olğanını tarif etken edim. Böylece, Bağçasaraynıñ qurulışı 1532 senesine aittir. O zaman bundan evel 90 yıl bar olğan, yani ta 1441 senesinde Haci Geray tarafından qurulğan Qırım hanlığınıñ paytahtı qayda yerleşe eken?

Bizim künlerimizge qadar qadimiy Bağçasaray paytahtınıñ hatırasını saqlağan şeerniñ çet yerinde bir qaç tarihiy bina saqlanğan. Bu binalar şimdi Salaçıq (Staroselye) adını taşığan yerde yerleşmekteler. Salaçıq Bağçasaray şeeriniñ etrafına yaqın zamanlarda qoşuldı. Bundan evel ise asırlar devamında o mustaqıl ve Bağçasaraydan daa da qadimiy bir yer edi.

Eger şeerniñ esas soqağından Bağçasaraynıñ Han sarayından Çufut-Qale tarafına cayav ketseñ, etraftaki manzara er bir adımnen deñişecek. Qayalar yolğa daa da yaqın çekilecekler ve neticede tar bir sarp derege birleşecekler. Bir zamanları o sarp dere qapıları olğan mudafaa divarınen sed çekilgen edi. Onıñ arqasında qadimiy şeer başlay edi. Qayalar birden çekilse, alışılğan Bağçasaray manzaralarından pek farq etken köz ögünde mühteşem manzara açıla. Er taraftan sarp derelernen sarılğan mesken yerler, sanki teren taş qazannıñ içinde sepilgenler. Olardan eñ körüngen soyu – bu keskin, sanki pek balaban geminiñ ucu – Burunçaq burnudır. Onıñ üstünde Qırq-Yer (Çufut-Qale) dağ qalesiniñ közetici yeri yerleşe edi. Bu yerniñ bekçileri aşada yerleşkenlerniñ telükesizlikni nezaret ete ediler.

Qadimiy hanlıq merkezi qış yellerinden ve duşman istilȃsından sarp qayalarnen qorçalanğan bu ‘qazan’nıñ tam merkezinde yerleşe edi. Onıñ qurulışından bizim künlerimizge qadar tek eki bina saqlandı: birinci Qırım hanlarınıñ dürbesi ve Zıncırlı medrese. Olardan uzaq olmağan yerde başqa, bu künge qadar saqlanmağan binalar da yerleşe edi. Olar aqqında men aşada ikȃye eterim.

Salaçıqnıñ soqağı (1910 s. fotosı)

Salaçıqnıñ soqağı (1910 s. fotosı (resimi))

Ya bu paytahtnıñ adı nasıl edi? Elbette, Salaçıq degil edi, çünki birinci hanlarnıñ vesiqalarında Qırımnıñ paytahtı – ‘Salaçıq şeeri’ degen añmalar iç yoq. Bu ad (adet üzre onı ‘küçük köy’ dep tercime eteler) keç vaqıtlarda peyda oldı. Yani Bağçasaraynıñ qurulışından soñra eski paytahtnıñ yerlerini ‘eski köy’ (Eski-Salaçıq) dep adlandıra ediler. Aynı şekilde Bağçasaraynıñ ğarp çetinde yerleşken qadimiy Eski Yurt şeeri özüniñ birinci adını coyıp, bağçasaraylılar tarafından ‘staraya stavka’ dep adlandırılmağa başladı. Hanlarnıñ ilk ‘Bağçasaraydan evel’ vesiqalarına kelgende, olarda paytaht olaraq Qırq-Yer keçe. Bu ad tek han yarlıqlarında degil de, han aqçalarında da rast kele. O zamanları Qırq-Yer qalesiniñ adını şimdiki Çufut-Qale taşıy edi. Bundan sebep, Qırım hanlarınıñ birinci paytahtı tamam anda, töpede, qalede yerleşkenini aytalar. Dağlar qalesinde hanlarnıñ rezidentsıyası olğanından iç kimseniñ şübhesi yoq (onıñ izleri Çufut-Qalede daa tapılmadı). Amma 1526 senesine ait olğan han yarlıqlarından birisinde vesiqa ‘Devlet-Sarayda, Qırq-Yerde berilgen’i qayd etilgen. Devlet-Saray – bu dağ qalesiniñ töpesinde degil de, onıñ eteginde, Salaçıq deresinde yerleşken saraydır. Demek ki, evelden Qırq-Yer tek qaleniñ degil de, vadiy cıvarınıñ da adı edi. Biz bu saray aqqında neler bilemiz?

O Mengli Giraynıñ yarlıqlarında 1502 senelerinden başlap añıla. Şu yıl tek Qırım Hanlığınıñ degil de, bütün Şarq Avropa tarihında da pek müim edi. 1502 senesiniñ iyün ayında Mengli Geray Dnepr özeniniñ yalısında soñki Orda hanınıñ Şeyh-Ahmedniñ ordularını darma-dağın etti. Bu zafer Orda İmperiyasınıñ tarihında noqta oldı: artıq böyle devlet yoq edi. Evelki orda insanlarınıñ bir qısmı Qırım hanınıñ iqtidarına keçti, başqa qısmı AşağıVolğa özeniniñ ve Kaspiyyanı etrafında peyda olğan mustaqil Astrahan hanlığınıñ ealisine qoşuldılar.

Qırım içün bu zafer ğayet emiyetli edi, çünki, ilk olaraq, telükesizlikni temin ete edi. Bunı çoq hatırlamaylȃr, em de bu alışılmağan vaziyet, amma 15 asırnıñ soñunda Qırım hanlığı çoq kereler viran etici yıquvlarğa oğrağan edi. Ordu hanları Qırım olarnıñ iqtidarı altından çıqqanına razı olmayıp, çoq kereler yarımadağa ordularınen istilȃ etip, onı tar-mar ete ediler. Meselȃ, 1481 senesiniñ istilȃsı vaqıtında Mengli Geray Qırq-Yer qalesiniñ divarları artında saqlanıp, esirge tüşmedi. Ordulılar hannı tutıp olamadılar, amma hanlığını tar-mar ettiler. Tek Osmanlı ittifaqdaşlarnıñ küçlü toplarnen qoşulması, duşmannı yarımadadan quvulmasına yardım etti.
Böyle vaziyette Geraylȃr paytahtnıñ telükesizlikni qayğıra ediler: oña kiriş divar ile qorçalana edi, Qırq-Yer qalesi ise daima ordu muasarasına dayanmağa azır edi. Amma Ordunıñ yıqıluvından soñ bu telüke yoq oldı ve Mengli Geray cenk havfından qorqmayıp, öz paytahtını güzelleştire bile edi. Artıq paytahtnı mühteşem şekilğe ketirmege mümkün edi.

Müsülman Şarqnıñ devletlerinde paytahtlarnıñ güzelleştirmesinde ananeviy qaidege diqqat etile edi: başqa şeerlerge köre paytahtnıñ ayrı statusını köstermek içün anda mıtlaqqa beş bina olmaq kerek. Bu binalar şulardır: 1) ükümdarnıñ sarayı; 2) baş paytaht camisi; 3) evelki ükümdarlarnıñ mezarlığı (mezarlıqnıñ olması şu vaqıtta ükümdarlıq etken hannıñ qanuniy akimiyetke saip olğan büyük sülȃlege ait olğanını köstere edi); 4) devlet işçilerini azırlağan oquv binası; 5) ükümdar tarafından şeer sakinleri içün öz paralarına qurulğan bir de bir içtimaiy bina – bu hastahane, fuqareler içün ev, hamam, çeşme ve ilahre ola bilir edi. Böyle ananeviy paytaht binaları Bağdad, Kair, İstanbulda bar edi. Aynı qaide Mengli Geraynıñ paytahtı qurulğanda da işletilgen edi (Şunı qoşmağa ister edim ki, daa da soñ zamanlarda Bağçasaraynıñ qurulışında o qullanılğan edi. Anda ‘paytaht beşlikni’ Hansaray, Büyük Han Camisi, Hanlar Mezarlığı, Han Camisi yanında medrese ve Sarı-Güzel şeer hammamı teşkil eteler.)

Mengli Geray Camisiniñ temelinde 20 asırnıñ inşaatı

Mengli Geray Camisiniñ temelinde 20 asırnıñ inşaatı

Paytahtnıñ abadanlaştırıluvı caminiñ qurulıcığından başlağan edi. Daa 1498 senesinde Mengli Geray onıñ qurulması içün para toplamağa başlağan edi. Aynı vaqıtta, o, maddiy yardım içün Ordağa qarşı birlikte küreşken öz ittifaqdaşına Moskva knȃzi İvan III-ge muracaatta bulundı. ‘Men Allahnıñ evini bezetmekte söz berdim, amma elimdeki imkȃnlarım azdır, inciler az, ne yapayım?’ – dep soray edi han knȃzdan. Han mektübinen birlikte Moskvağa pek qıymetli bahşış de ketti: cübbe ve Konstantinopolnen Kefeni elde etken Osmanlı sultan Mehmed II Fatihniñ qırmızı yahut taşlı altın yüzügi (bu muqaddesatlar hanğa Bayazitten, 1481 senesinde vefat etken oğlundan keçkenler). Han qarşılıqlı bahşış olaraq yañı caminiñ qurulışına 70 bin aqça almağa istegenini de haber etti. İvan III qarşılıqlı bahşışnı yolladımı, yoqmı belli degildir (belkim yollağandır, çünki Ordağa qarşı Qırım ile ittifaq Moskva içün pek mühim edi), amma 1508 senesinde Salaçıqta yerleşken han camisiniñ qurulışı bitirilgen edi.

Bizim zamanımızğa qadar cami çoqtan bozulğan ve onıñ temelinde sovet zamanında psıhonevrologik internatnıñ aşhanesi qurulğan edi. Bu baqımsız binanıñ divarlarında bugün de ayrı yerlerde han zamanlarına ait taş töşemelerini körmege mümkün. Soñki zamanlarda Mengli Geray paytaht camisiniñ ğayrıdan tiklenüvi içün bir qaç leyha teklif etilgen edi. Olarnıñ ömürge keçirilüvi içün mıtlaqqa ciddiy tetqıqat işleri yapılması kerek. Çünki bugünde-bugün han caminiñ nasıl olğanını kimse bilmey. Caminiñ aqıqıy eski resimleri saqlanılmadı, binanıñ umumiy planını aydınlatacaq (belkim, topraqta saqlanğan iç donatıluvınıñ qısımlarını da) arheolegik tetqiqatlar ise keçirilmedi. Ümüt etemiz ki, zamanlar kelir ve bu abide keregi kibi tetqiq etilir ve, belkim de, yañıdan tiklenilir.

Zıncırlı medrese

Zıncırlı medrese

Bütünley bozulğan camiden farq etken ‘paytaht beşlikniñ’ ekinci binası orta şekilde saqlanğan ve yaqında yapılğan tamirlevden soñra meraqlı ekskursiya obyekti oldı. Subetimiz Zıncırlı medrese aqqında olacaq. Bu yarımadanıñ tek diniy müessiseleri içün degil de, han etraftaki insanlarınıñ ve Qırım hanlığınıñ mahkeme sistemi içün kadrlar azırlağan bir yer edi.

Rivayetke köre, medreseniñ qurulışında Mengli Geray taşlarnı özü töşey edi, işler bitken soñ insanlarğa böyle tantanalı sözlernen hitap etti: ‘Kim ilimge sayğı köstermese, han ya da padişah olsa bile temelli, uzun vadeli iç bir şey yapıp olamaz ve erte ya da keç vaqıtta rezil olur. Bu qapılarda men zıncır astım ve bu muqaddes ilim ocağına kirgen er bir insan kim olsa bile, ürmet kösterip, ilim ögünde başını eğmek kerektir.’ Bundan soñ han teren temenna ile zıncır tübünden keçip, binağa kirdi. Kirişte asılğan bu zırcır sebebinden paytahtnıñ diniy oquv merkezi de – Zıncırlı medrese olaraq adlandırılmağa başladı. Binanıñ kirişinde yazılı taş üstünde böyle yazı bar: ‘Bu medreseni Allahnıñ yardımınen Mengli Geray Han Hacı Geray Hannıñ oğlu (Allah onıñ ükümdarlığını devirlerde ebediyleştirsin) qurmağa emir etti!’ Binanıñ qurulış tarihı yazılı taşta 906 (1500) olaraq kösterilgen.
Zıncırlı medreseni ‘Şarq Avropaniñ eñ qadimiy universiteti’ olaraq adlandıralar. Bu hatalı bir fikirdir, çünki Çehiya ve Polonyada universitetler 150 yıl evel peyda oldı. Qırımda bile Zıncırlı medrese qurulmazdan evel başqa medreseler de bar edi, misal olaraq, Eski Qırımda İnci Bek Hatun medresesi. Ondan da ğayrı medreseler diniy müessiseler olğanı içün, olar Avropa universitetleriniñ analogları degiller. Medreseler em içki teşkil etilüvi, em de tasil programmaları cehetinden pek farq ete ediler (öz vaqıtında İsmail Gasprinskiy Zıncırlı medreseni universitet şekline islȃat etkende, bunı pek büyük emeknen yapqan edi). Demek ki, Zıncırlı medrese – özgün bir abidedir ve onıñ unikalligi Avropa ile paralellerde degil de, şu müessiseniñ ta bolşeviklerniñ inqılȃbına qadar, yani 400 yıldan ziyade toqtamadan çalışmasındadır! 20 asırnıñ başında artıq çoqtan Salaçıqtaki hanlıq paytahtı unutılgan edi, han camisi çoqtan yernen yeksan etilgen edi ve Qırım Hanlığınıñ özü de çoqtan yoq etilgen edi, medresede ise insanlar ep oqumağa devam ete ediler. Mengli Geray tarafından müessiseniñ açılışında aytılğan ‘ilim, bilgi ocağı’ sözleri kerçek oldı. Aqıqaten, medrese hannıñ eñ temelli ve uzun vadeli başlanğıçı oldı.

…Hanlarnıñ birinci paytahtı aqqında ikȃye soñuna kelmedi. Sırada ‘paytaht beşlikniñ’ nevbetteki üç binası bar: Han Saray, Han dürbesi ve hannıñ ‘şeer insanlarına bahşışı’. Bu nasıl bir binalar edi? Olar aqqında men Salaçıq deresinde yerleşken Qırım Hanlarınıñ qadimiy paytahtı oçerkimniñ ekinci qısmında nevbetteki sañda tarif etecem
Oleksa Gayvoronskiy

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET