Devlet-Saray hanlıq paytahtı. II Qısım: Han dürbesi

03.05.201519:38
Salaçıqtaki tarihiy binalar kompleksi: Hammamnıñ temeli, Zıncırlı medкeseniñ eski binası, Zıncırlı Medreseniñ yañı korpusı, han dürbesi.

Bugünki yazımız – 1532 senesi Sahib Geray tarafından qurulğan Bağçasaraydan evel bar olğan Qırım hanlarınıñ birinci paytahtınıñ binalarınen tanış olmaqnıñ devamıdır.

Hatırlatmaq kerek ki, bu paytaht zemaneviy Bağçasaraynıñ çetinde bugün biz Salaçıq (Staroselye) olaraq adlandırğanımız yerde yerleşken edi. Musulman dünyasınıñ er bir başqa paytaht şeheri olğanı kibi, birinci hanlıq paytahtı da beş binalı ananeviy kompleksni qaplap ala edi. Olar şeherniñ paytaht statusını isbatlay ediler. Bu beşlikke böyle binalar kire edi: han camisi, onıñ yanında medrese, hanlıq dürbesi, han sarayı ve şeher sakinleri içün hükümdarnıñ öz parasına yaptırılğan içtimaiy bina. Eger keçken yazıda men saqlanılmağan han cami ve yaqında tamirlengen Zıncırlı medrese aqqında tarif etken olsam, bugün ‘paytaht beşlikniñ’ nevbetteki eki binası aqqında ikȃye etecem.

Zıncırlı medreseniñ eski binasınıñ divarları tübünde bir de bir inşaatnıñ qalımtılarınen qazma yeri körünmekte. Diqqatlı baquvdan soñ töşemeniñ qalınlığında çölmekçilerniñ boruları içün teşikler, tabannı qapatqan taşlar, taş skemleleri, quyu ve küçük havuzlar izleri körüne. Yıqılğan binanıñ planı ğayet mürekkeptir: mında tar keçitlernen birleştirilgen çoq küçük odalar bar. Binanıñ köşesinde külhaneniñ – yer tübündeki kanallar vastasınen er bir tarafqa sıcaq ava yetkizgen soba, qalımtıları körünmekte. Bütün bu qısımlar ögümizde Bağçasaray Han Sarayınıñ yanında daha da güzel saqlanğan Sarı-Güzel hammamına oşağan türk çeşitli tipik hammamnıñ qalımtıları olğanını isbatlay.


Han hammamınıñ qalımtılarında tabanı taştan yapılğan oda

Yazılı menbalardan çoqtan belli edi ki, birinci Qırım hanlarınıñ Salaçıq paytahtında cemaat hammamları bar edi. Amma tetqıqatçılar içün olarnıñ yerleşmesi çoq yıllar devamında bir tapmaca edi, çünki etrafta şu binalarnıñ izleri iç saqlanmadı. Eski hammamnıñ qalımtıları, yaqın zamanda, tesadüfen, Zıncırlı medreseniñ yañıdan tamirlev zamanında qorulğan qazmalar esnasında tapılğan edi. Çoqtan bozulğan binanıñ temelleri yüzyıllarnen medreseniñ divarları yanında toplanğan teren topraqnıñ nasosları tübünde saqlı edi. Bu topraq qatlarını temizlegen soñ, apansızdan han hammamınıñ izleri de tapıldı.

Bütün Yaqın Şarqta riayet etilgen ananege köre, hükümdar paytahtnı yaraştırğanda öz parasına şeher insanları içün, mıtlaqqa, bir de bir cemaat binasını qurmaq kerektir. Başqa memleketlerniñ sultan ve emirleri öz paytahtlarına ‘bahşış’ olaraq yoqsullar içün evler, hastahaneler, şeher çeşmeleri ve il. qurdıra ediler, bizim ise böyle ‘bahşışımız’ hammam olğan edi. Yazıq ki, qalımtılar arasında bu binanı qurmağa emir etken hannıñ adı ya da qurulma yılını köstergen hiç bir taş yazısı tapılmadı. Amma qurucılıqnı Mengli Geray sımarış etkeninde hiç şübhelenmemek kerektir. Çünki hammam ile qomşu binalarda: Zıncırlı medrese ve han dürbesindeki yazılarında onıñ adı keçe.


Birinci Qırım hanlarınıñ Salaçıqtaki dürbesi

‘Bu muqaddes, sakin ve dülber dürbeni ulu han, belli haqan, han, hannıñ oğlu, Mengli Geray han, Hacı Geray hannıñ oğlu 907 senesi mubarek şevval ayında qurmağa emir etti’ – bu yazı nevbetteki paytaht abidesinde, birinci Qırım hanlarınıñ dürbesinde yazılğan.

Amma bu bina qırımtatar orta asırlar mimarcılıqnıñ eñ aytuvlı misallerinden biri desek iç yalan olmaz. Binanıñ ög tarafında olğan kiriş selçuk çeşitine ait olğan oyulğan örneginiñ ince oyasınen ayrette qaldıra. Qırımda böyle usulnen bezetilgen bir qaç eski binalar bar: misal olaraq, Çufut-Qaledeki Canike Hanım dürbesi Salaçıqtaki han dürbesinen o qadar oşaylar ki, eki bina aynı mimarnıñ icadı olğanı körüne. Amma Qırımdaki hiç bir abide yaraştıruv cehetinden zenginligi ve nefisliginen han dürbesinen qıyaslanmaz.

Yaqında yapılğan yañıdan tamirlevden soñ bina tögerek qurşun qubbenen örtüngen. Bu zemaneviy türk tamircileriniñ yañı bir qararıdır. Onıñ tarihiy aqıqatınen razı olmamağa mümkün, çünki tögerek qurşun qubbeler – daa da keç, osmanlı üslübiniñ hususiyetidir. Selcuk tipindeki dürbelerge ise çadır kiramet damları hastır (tamirden evel han dürbesi böyle bir dam ile örtüngen edi). Amma tamircilerni birden tenqıt etmege aşıqmayıq. Olarğa birinci kere özünde eki üslüpni: eski ve yañısını, birleştirgen binanen çalışmağa sıra keldi. Han dürbesiniñ unikalligi şunda ki, o, ta o zamanda qırımtatar mimarcılığında olıp keçken kerçek ‘medeniy inqılȃpnı’ saqladı.Onıñ selcuk dekorı – Qırımda eski ‘orda’ üslübiniñ soñki qullanma adisesidir. Osmanlı qurucılıq üslüpleri ise (öz paytahtını yaraştırmaq içün han osmanlı qurucılarnı davet etkeni, kerçekten de, bellidir) – İstanbul mimarılıq tesiriniñ birinci örnekleridir.

15 ve 16 asırlarnıñ sıñırı Qırım devletinde tek medeniy degil de, siyasiy hayatında da deñişmeler ketirdi. Dürbeniñ taşında kösterilgen 907 senesiniñ şevval ayı (yani 1502 senesiniñ aprel-mayıs ayları) – bu Qırım ve bütün Şarq Avropa tarihınıñ büyük adiseniñ: Meñgli Geraynıñ soñki Orda hanı Şeyh-Ahmedniñ yeñmesidir, arfesinden bir qaç aftadır. Diplomatik yazışmalardan Meñgli Geray o künleri nenen meşğul olğanı bellidir. O, Qırım sıñırlarına yaqınlaşqan Orda ile Qırım ordusını al etici uruşqa azırlay edi. Tamam şu künleri de qurucılar dürbe binasınıñ divarına tarih taşını qoya ediler. Dnepr özeninde olıp keçken eki ordunıñ çarpışmalar tasfirleri saqlanılmadı. Amma añlaşılğanına köre, mesele qan tökülmeden çezildi. Orda ulusları öz hükümdarını taşlap, Meñgli Gerayğa tabi oldılar. Şeyh-Ahmed qaçtı. Ananege köre, yeñgen hannıñ unvanı Meñgli Gerayğa keçti. Bundan soñ Qırım hükümdarları (formal olsa bile) özlerini tek Qırımnıñ degil de, bütün Orda padişalıqnıñ – Kaspiyden Dunayğa qadar – hükümdarları dep saya ediler. Böyle statusnı tek çoq sayıda olğan 16 asırnıñ yazılı vesiqaları degil de, han dürbesiniñ kirişinde olğan yazı da tasdıqlay. Çünki ‘ulu han’ ve ‘belli haqan’ kibi ibareler hannıñ közüne kirecek, yaltaqlıq yapqan insanlarnıñ sözleri degil de, Altın Orda hükümdarlarına ait olğan ve uruşta Meñgli Geray tarafından qazanılğan resmiy unvanlardır. Bundan eki yıl evel Zıncırlı medreseniñ yazısında Qırım hükümdarı özüni ‘Meñgli Geray han, Hacı Geray hannıñ oğlu’ ilȃve ibareler qoşmayıp, dep adlandıra. Şimdi ise Ordanı qazanğan ulu zafer yılında Meñgli Geray han öz adına orda unvanlarını qoşıp, yazdı.


‘Meñgli Geraynıñ dürbesi (M. Vebelniñ resimi, 1840 ss.)’

Bu dürbe kim içün qurulğan edi? Bina eki qısımdan ibarettir: dülber selcük örneklerinen bezetilgen yerniñ töpesinde ve qabirler yerleşken yerastı qısımlarıdır. Örnekli kirişi olğan yer töpesinde yerleşken qısımnıñ zalında bir zamanları aşada defin etilgen bütün insanlarnıñ mermer ya da ağaçtan yapılğan abideleri tura edi. Amma bütün bu abideler çoqtan ğayıp oldılar. 2007 senesinde dürbeniñ yañıdan tamirlevi esnasında dürbeniñ içinde tabannıñ yıqıluvınen telükesi olğan bir çatlaq tapılğan edi. Qazanı tek mezar yerinden, yani çatlaqnı aşadan yapılmasınen toqtatmağa mümkün edi.

Bundan sebep, Bağçasaray tarihiy-medeniy qoruğında yerastı odasını açıp, acele sürette anda tamirlev işlerini yapmağa qararı alınğan edi. Mühendis ve tamirciler işke başlamadan, han dürbesine arheologlar kirdiler. Olar küçük, tabanı taşçıqlarnen töşelgen, tavanı alçaq olğan odanı kördiler. Divarlar boyunda teri ile qaplanğan, üstlerinde ise qumaç, qadife ve yipek örtülgen tahtalı tabutlarnıñ qalımtıları tura edi. Tabutlarnıñ bir qaç tanesi ajderhanıñ başları şeklindeki örnekli tutquçları olğan tahtalı sediyeler üstünde tura edi. Musulman defin etüvinde tabutlarda defin etme ananesi şaşırtıcı ola bilir. Amma Qırımda bu anane çoqtan bellidir: 19 – 20 asırnıñ başlarında terinen qaplanğan tabutlar Eski-Yurt orda mağazlarında da tapılğan edi. Haber cemaatçılıqqa darqalğan soñ, Qırımda munaqaşalar başlandı: birileri dürbedeki Qırım hanlarınıñ qafa taslarına köre körünişini yañıdan yapmağa hayallana edi, başqaları, ölgenlerni rahatsız etmemege kerek olğanını ayta ediler. Odadaki nem yüzyıllar içinde insan cesetlerini de, iç donatıluvınıñ büyük qısmını da nemli topraq obalarına çevirdi. Bundan soñ bütün hayallar toqtadı. Arheologlar tahtalarnıñ parçalarını ve ayrı kemiklerini kördiler. Tavannıñ tamiri bitirilgen soñ, bütün bu şeyler yañı tahtalı qutularğa qoyulıp, müftiniñ nezareti altında, öz yerlerinde qaldırılğan edi, yerastı odasına kiriş ise qapatılğan edi

Yuqarıda tarif etilgen bütün közetüvlerge baqmadan, dürbede nasıl insanlar yatqanı belli degildir. Abide, adlar ile taş yazıları, tabut üstünde yazılar – hiç bir şey yoq edi. Arheologlar tek mağazda 18 adam yatqanını ögrendiler, olarnıñ arasında qadınlar ve ballar de bar edi. Amma bu insanlar kim edi?

Tarihiy hronikalarğa köre, bu yerde 1466 senesinde Hacı Geray, 1515 senesinde Meñgli I Geray ve 1550 senesinde olğan saray devrimi esnasında öz ballarınen beraber öldürilgen Sahib I Geray defin etilgendir. Qalğanlarnıñ adlarını tek tahmin etmege mümkün. Olarnıñ cedvelinde Meñgli Geraynıñ ağası Nur-Devlet (onıñ naaşını 1503 senesinde aselet Moskvadan vatanda defin etmek içün ketirdiler), Meñgli Geraynıñ hanımı Nur-Sultan ve bu zamanğa qadar bizim içün sır olğan han sülȃlesiniñ başqa azaları da ola bilir edi.

Amma nasıl etip Meñgli Geray han 1502 senesinde qurulğan dürbeniñ qurucısı ola bilir edi, eger 36 yıl evel anda onıñ babası Hacı Geray han defin etilgen olsa? Cevap pek adiydir: tetqıqatlarğa köre yerastı odası yer üstündeki qısmından daha da erte yapılğan edi. Meñgli Geray dürbeniñ yer üstündeki qısmını acayip örneklernen bezetip, kirişte özüniñ yañı unvanınen yazını qoyıp, yañıdan qurdı.

……Birinci hanlar paytahtınıñ beş abideden soñkisi – bu Devlet-Saray sarayıdır. Bugünde-bugün ondan izler bile qalmadı. Amma buña baqmadan, bu bina aqqında menim añlatacaqlarım bar. Saray mevzusına Avdet.niñ nevbetteki sanında ayrı maqale bağışlanacaq.
Oleksa GAYVORONSKİY

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET