Eski Qırımdaki Misk Camisi

13.07.202117:16
Misk Camisi olaraq tahmin etilgen divar qalımtıları. Gavrilov A.V., Mayko V. V. ‘Srednevekovoye gorodişçe Solhat-Krım (materialı k arheologiçeskoy karte goroda Starıy Krım)’, Simferopol, 2014 kitabından fotolar.

Eski Qırımnıñ unikal hususiyeti bar. 13-14 asırlarda yarımadanıñ tarihında şeer çeçeklenme devirini yaşağanda onıñ emiyeti ne qadar büyük olğanı er kesge bellidir. Yarımadanıñ qadimiy yalı şeerleri kibi qadimiy tarihke saip olmayıp, Eski Qırım bir qaç on yıllıqlar içinde musafir olaraq kelgen insanlarnı inşaatlarnıñ zenginligi ve büyükliginen ayrette qaldırıp, halqara seviyesine yetken medeniy merkezge çevirildi. Amma bu şan-süret künleri ne qadar qısqa olğanları da bellidir. Çünki 15 asırnıñ başlarında artıq öz közünen körgen adamlar bir zamanları itişamlı şeerniñ büyük qısmı viranelerge çevirilgenini ayta ediler. Bunıñ esas sebebi öz-ara ordu cenkleri ve zelzeleler edi. Şeerde orta asır mimariy abideler saqlanmadı desek olur, künümizge yetken soyları ise (yüzyıllar devamında bir qaç kere tamir etilgen Özbek camisinden ğayrı) şekilsiz yıqıntılardır. Amma bu viraneler aqqında biz pek meraqlı efsaneler eşitirmiz. Eski Qırım yadikârlıqlar şeeri degil de, daa da çoq şu yadikârlıqlar aqqında efsanelerniñ şeeridir.

Tamam bunen Eski Qırım Bağçasaraydan farq ete. Bağçasarayda daa da çoq eski binalar saqlandı, amma olarnen bağlı folklor aman-aman coyuldı desek olur. Eski Qırımda ise er şey aksine: onıñ abideleri izler qaldırmayıp, bozulğan olsalar da, olar aqqında efsaneler ğayet tafsilâtlı ve güzeldir.

Eger evelki yazımda Beybars camisiniñ efsanesinde tarihiy aqiqatnı tapmağa tırışqan olsam, bugün daa bir Eski Qırım dülber efsanesine diqqatıñıznı çekmege isteyim: meşür Misk Camisi aqqında efsane.

1666 yılında türk seyahatçısı Evliya Çelebi Eski Qırımnıñ soqaqlarından keçip, şeerniñ mühteşemliginden ve aynı vaqıtta viraneliginden ayrette qalğan edi. İnşaatlar arasında o Amber-Çin (yani Çin Amberli camisi) adlı cami qalımtılarına diqqat etti. Evliyanıñ yazılarına köre, yağmurdan soñ bu qalımtılar etrafına ince misk qoqusını saça ediler. Bu ayrette qaldırıcı adiseni oña böyle añlattılar.

Evliyanıñ yazılarında şeer efsanesine köre, bir zengin satıcı öz aqçalarına şeerde cami qurmağa istedi. İnşaatta olğan künleriniñ birinde, o yanından misk ve amber qıymetli qoqular yükünen keçken tuccarnı kördi. Caminiñ sahibi tuccar qayda ketkenini ve malını qaçtan satqanını soradı. Amma o tuccar tek kibirli alda yanından keçip, onen sade taşçı laf etkenini tüşünip, berilgen sualge diqqat etmedi. O zaman cami qurucısı cailniñ kervanına kelip, ondan 10 kantar ağırlığında (yani yarım tonnadan da ziyade) amber ve misk çuvallarını tüşürdi ve olarnı qurucılıq irintisine tökti. Tuccar şaşıp qaldı, parasız qaldı dep qorqtı, amma hayırsever insan onı evge çağırıp, ikramlarda bulundı, misk ve amberniñ ağırlığına köre altınnen qarşılıqlı parasını berdi ve barış ile yolladı (böylece cami qurucısı tuccarğa insanlarnı tış körünişlerine köre qarşılamağa kerek olmağanını ders olaraq kösterdi). Evliyanıñ yazğanına köre, deñev içün o camiden bir toz parçasını ateşke taşladı ve, kerçekten de, amber qoqusını duydı.

Evliyadan otuz yıl evel aynı cami aqqında özüniñ tarihiy işinde başqa bir türk insanı Abdulla Rizvan Paşa-zade yazğan edi. Amma o ketirgen efsane Evliyanıñ variantından pek farq ete. Rizvan Paşa-zadeniñ yazğanına köre, cami qurucılığınıñ sebebi İndistan ve Qırım tuccarları arasında yarış oldı. Yani olar kim daa da zengin dep davalaşqanlar. İndistanlılar Qırımğa bir kervan miskni böyle bir şartnen yollağanlar: bu aqılğa sığmağan pek paalı malnıñ episi bütünley tek bir insanğa satıla bile (böylece, olar Qırımda o qadar büyük aqçaları olğan zengin tuccarlar barmı, yoqmı dep baqmağa istegen ekenler). Böyle insan tapılğanından ğayrı, zararını tahmin etmek yerine miskni başqalarğa satmayıp, caminiñ çamurdan yapılğan tabanına toban sepilgen alda, oña misk sepip, raqiplerni şaşırttı.

19 asırda Eski Qırımnıñ qırımtatar sakinlerinden rus ülkeşınasları tarafından yazılıp alınğan, efsaneniñ üçünci variantı da bar. Bu variantta nezaket qaideleri ve zenginlikte raqiplik aqqında degil de, maddiy şeylerge bağ aqqında tarif etile. Eski Qırım mollası böyle ikâye etken edi: evel zamanlarda şeer camilerinden birisi pek eskirgen, onıñ damı içine tüşecek dep camige kirmege qorqula eken. Amma binanı tamir etmek yerine, buña aqça ayırmayıp, şeer zenginleri tışarıda ibadetni eda ete ediler. Olarnıñ qızğançılığını körgen fuqare ammal Yusuf camini yañıdan tamir etmek içün Allah oña imkânlar yaratsıñ dep dua ete edi. O ğurbet yerlerge zengin tuccarğa çalışmağa ketip, çoq yıllar namuslı işnen onıñ işançını qazandı. Tuccar ölgende özüniñ bütün zenginligini Yusufqa vasiyet etti. Yusuf tuvğan şeerine qaytıp, zenginlerge birlikte camini ğayrıdan tiklemege: o caminiñ qurulışına bütün malınıñ üçten birini, qalğan zenginler ise ondan birini bersinler dep teklif etti. Bunı eşitken zenginler anda-mında dağıldılar, qızğançlıq olardan üstün oldı. O zaman Yusuf bütün aqçalarını mermerden, altından ve fil kemiginden yapılğan, taşları misk irintisinen birleştirilgen itişamlı, mühteşem camige masraf etip, olarğa cümertlik dersini berdi. Razı oluñız ki, bütün efsaneler meftün eticidir! Amma ne içün olar biri-birinden aman-aman aynı vaqıtta 17 asırda yaşağan eki müellifte bile o qadar farq eteler? Cevabını Evliyanıñ tasvirinde tapmağa mümkün: onıñ yazısına köre, onıñ zamanında endi Misk Camisi viranelerde yata edi. Bu da bina qurulışınıñ kerçek tarihı çoqtan unutılğanını (böyle allarda çoq olğan vaziyet) ve onıñ yerine halq efsaneleri kelgenini isbatlay. Efsaneler ise farqlı ve biri-birine qarşı de ola bileler. Çünki olarnıñ vazifesi – tarihiy faktlarnı saqlamaq degil de, diñleyicilerge belli bir ahlâq dersini bermektir. Amma kene de er bir efsane belli bir real temelge, efsane aytqanlarınıñ hayalleri qurulğan belli bir faktqa sahiptir. Eski Qırım Misk Camisi aqqında efsanelerniñ temelinde nasıl bir fakt bar, aceba?
Bütün efsaneler biri-birinden farqlı olsalar da, bir süjetnen bağlılar: cami qurulışı töşemesine qıymetli miskniñ qoşulmasıdır. Bu da bir hayal mübalâğası degildir, bu real ananeniñ aksidir. Yaqın Şarq mimarcılığında binanıñ güzel qoqusı içün qurulış zamanında miskniñ qoşulması evel zamanlardan bellidir. Misk – bu hoş ve çoq turğun bir qoqudır, o nesnelerde, eñ azından, on yıllarnen saqlana bile. Arap ilâhiyatçılarınıñ fikrine köre, cennet toprağı misk qoqulıdır, orta asırlarnıñ belli mütefekkiri al-Gazali öz işlerinde ‘cennet bağçasınıñ divarı kümüş ve altın tolalarıdan, olarnıñ etegi – safran, birleştirgen irinti ise – miskten ibarettir’ hadisini añğan edi.

Bu fakttan soñ camiler qurulışında miskniñ qullanılması añlayışlı ola: böylece, cami qurucıları özleriniñ cennet aqqında tasavvurlarını aks etmege tırışa ediler. Misk – bu pek paalı maddedir, onı inşaat töşemesinde qullanmağa – aqılğa sığmağan para sepmesidir ve onıñ içün dünyada böyle binalar çoq degildir. Misaller arasında Marrakeş şeerinde cami minaretini, Tebrizde Zobeyde camisiniñ mihrabında misk sıvamasını, Şarqiy Türkiyede Diyarbaqır şeerinde Safa camisini de (Parlı ve İpariye adlarınen de belli) hatırlamağa mümkün.


Marrakeş şeerinde (Mağrip) Kutubiya camisi

Qırımdaki seyahattan 11 yıl evel Evliya Çelebi Diyarbaqırda olıp, andaki caminiñ tasvirini qaldırdı. ‘İpariye camisi Çin ile alış-veriş yapqan zengin tuccarnen qurdırılğan. O, caminiñ divarları içün yetmiş çuval hotan miskni qurulış irintisinen qarıştırdı. Bundan sebep cami ‘İpari’, yani ‘misk qoqusını saçqan’ olaraq adlandırılğan’. Kerçekten de, yağmurlı avada divarlarınıñ yanında burun misk qoqusını ala’, – dep yaza Çelebi. Körüngeni kibi, bu tasvir Evliyanıñ Eski Qırım aqqında ikâyesinen pek yaqındır (tek Diyarbaqır camisiniñ qurulışınen bağlı müellif iç bir efsane ketirmey).


Общий вид мечети Парлы Сафа Джами в г. Диярбакыр (Турция)


Минарет мечети Парлы Сафа Джами в г. Диярбакыр (Турция)

Eski Qırımdaki Misk Camisinden farq eterek, Diyarbaqırdaki misk camisi bu künge qadar saqlanıldı. Şarqıy Türkiye (Anadolu, Selcukıya) – bu Qırımda müsülman medeniyetiniñ şekillenmesine büyük tesir etken yerdir. Tamam o yerlerden ordu zamanınıñ qırımtatar sanaatı belli olğan selçuk örneklerini, diniy mimarcılıq nümünelerini ve medeniyetniñ başqa pek çoq misallerini aldı (Diyarbaqırda bu künge qadar Qırım Eski-Yurtnıñ qaramanınıñ hatırasına azizge örnek olğan Malik-Aşter azizi bar ve tek bunı hatırlasaq bile yeter). Anadolunıñ bu qadar çoq tesirine izaat bar: Ordu hanları 1265 senesinde Selcukten kelgen birinci türk köçip kelgen insanlarğa şeerde yerleşmege izin berdiler, olar yarımadadaki birinci kütleviy müsülman cemiyeti oldılar. Anadolu ulemaları ise yerli halq içün birinci islâm ocaları oldılar. Bugün bunı hatırlağanlar pek azdır, amma 14-15 asırlarda Qırım ve Anadolu medeniyetleri pek yaqın ve biri-birine beñzegendir. Böyleliknen, Diyarbaqırda misk camisiniñ olması, bu anane Qırımda belli olmasınıñ kefaletidir. Demek ki, Misk Cami aqqında efsaneler uydurma ve masal degil de, kerçek inşaat aqqında hatıradır. Amma bu inşaat qayda yerleşken eken? Nasıl bina aqqında efsaneler ikâye eteler?

Eski Qırımda bugün de Misk Camisi olaraq adlandırılğan qalımtılar bar. Amma olarnı qolay-qolay köremezsiñ. Saqlanğan divar temelleri eski şeerniñ soqaqları, şahsiy evler azbarlarınıñ terenlikleri arasında coyulğandır. Olar medeniy miras abideleriniñ devlet cedveline kirsetilmegendir, qorulğan obyekt degiller ve olarğa serbest yaqlaşma yolu yoqtır. Bozulğan divar qalımtılarına tek ev sahipleriniñ izininen kirmege mümkün (olarnı da çoq kelgen meraqlanğan insanlarnıñ ziyaretleri bezdirgendir). Viranelerge aran ve qoralar inşaat etilgen, qalğan töşemeleriniñ çoq qısmı ise on yıllar evelsi bütünley bir de bir hocalıq işleri içün parçalarğa ayırılıp, sökülgen. Yani, kerçekten aytılsa, baqılacaq şey de yoq. Em de anda iç bir qoqu da yoq: taşlar ne yağmurdan soñ, ne de ateşte ne misk, ne de amber qoqumaylar…

Demek ki, bu Misk Camisi degildir? Bu sualge ne müsbet, ne de menfiy cevap berip olamaymız, çünki bu viraneler daa iç bir zaman arheologlar tarafından ciddiy ögrenilmediler. Tek bir şeyni eminliknen ayta bilemiz ki, ögümizde orta asır büyük bir binanıñ qalımtılarıdır. Bu qalımtılar daa da çoq camige oşaylar, bunı tolalar töşemeniñ çeşitinden añlamağa mümkün. Qalğan bütün neticelerni tek alimleriniñ temelli işlerinden soñ çıqarmağa mümkün olacaq.

Misk Camisi daa öz tetqıqatçılarını bekley. Ümüt etemiz ki, Misk Camisi olaraq tahmin etilgen cami izleri tamamen yoq etilmegenine qadar tetqiqatçılar abideni ögrenmege ve qoruv altına almağa yetiştirirler.

Oleksa GAYVORONSKİY

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET