Devlet-Saray hanlıq sarayı. III qısım: Han Saray

14.06.201520:56
Salaçıq deresinde yerleşken birinci hanlarınıñ paytahtı.

Bundan evelki eki yazımda Salaçıqta yerleşken eski Qırım hanlarınıñ paytahtınıñ dört paytaht binası: cami, ammam, medrese ve dürbe aqqında ikȃye etken edim. Bugün ise Salaçıq binalarınıñ soñkisi ve eñ müimi: Devlet-Saray han sarayı aqqında tarif etecem.

Onıñ aqqında ikȃye etmek qolay degil. Çünki Salaçıqta yerleşken medrese ve dürbe bu künge qadar öz yerinde turmaqtalar, cami ve şeer ammamınıñ temelleri saqlanıp qaldı, saraydan ise iç bir şey qalmadı. Amma buña baqmadan, saray aqqında künümizge yetken farqlı malümatlar yardımınen abide aqqında belli bir tasavur şekillendirmege mümkün.

Eski han saray aqqında añuvlar, esasen, Mengli Geraynıñ yarlıqları ve mektüplerinde bulunmaqta. Qırım hanlığı quruluvınıñ birinci künlerinden hanlıq vesiqalarınıñ neşir yeri olaraq Qırq-Yer kösterilse, 1502 senesinden başlap, hanlıq vesiqalarında daa da çoq ‘Devlet-Sarayda yazılğan’ yazısı qayd etile. Daa da çoq böyle añuvlarnı diplomatik vesiqalarda körmege mümkün. Bu tabiiy bir vaziyettir, çünki han sarayğa daima çeşit ecnebiy eyyetler kele edi. Amma, yazıq ki, ne kelgen musafirler, ne de saraynıñ saipleri binanıñ tış körünişini, bezetilmesini, han körüşüvleri keçken yerleriniñ tasvirini ve ilȃhre qaldırmadılar.

Tek 1578 senesinde, paytaht Bağçasarayğa keçirilgen soñ, Polonya elçisi Bronevskiy eski han saraynı qısqa şekilde tasvir etti. ‘Bu şeerniñ (Bağçasaraynıñ) soñunda Türk sakinleri tarafından yahşı evleri qurulğan Salaçıq adlı başqa şeer bar. Han saray, ya da ev, qadimiy tatar ükümdarlarınen mühteşem şekilde binalar, camiler, dürbe ve ammamlarnen bezetilgen. Hanlar, işleri bitken soñ, hanımlarınen bu sarayğa keteler,’ – dep yaza Bronevskiy.

Bu parçadan hanlar Bağçasarayğa keçken soñ, Devlet-Saraynı taşlap ketmegenlerini, onı artıq devlet iqametgȃhı olmasa da, ailelernen beraber şeerden tış bir raatlıq yeri olaraq qullanğanlarını añlamağa mümkün.
Aman-aman 90 yıl keçken soñ, Bronevskiyden soñra eski saraynı daa tafsilȃtlı Türk seyahatçısı Evliya Çelebi tasvir etti: ‘Bu saray – taşlı bir bina, küçük qaledir. Onıñ çevresi 200 adımdan ibarettir. Er tarafında dört qulle, ğarp tarafına demir qapıları çıqa. İçinde eki alçaq minareli cami bar’.

İşte bu Devlet-Saraynıñ bugünge belli olğan tasvirleri. Körüngeni kibi, olar pek az ve tafsilȃtsızdır. Amma bizge yardımğa başqa menbalar da kele.


‘Tatar ıqametgȃhı (rezidentsıyası)’ Cyanea oder die am Bosphoro Thracico, ligende hohe Stein-Klippen (Augsburg, 1687) kitabından gravüra

Almaniyada 1687 senesinde neşir etilgen gravürada Qırım hanları iqametgȃhınıñ pek hucur resimi bar. İlk baqışta bu resim Qırımnı iç bir vaqıt körmegen ressamnıñ uydurması dep körüne. Kerçekten de, resimdeki binanıñ Bağçasaraydaki sarayınen ortaq bir şeyi yoqtır. Amma müellif resimni Bağçasaray dep te adlandırmay. Gravüra ‘Tatar iqametgȃhı’ dep adlandırılğan. Eger resimni yuqarıda ketirilgen Evliya Çelebiniñ tasvirinen qıyaslasaq, şaşırtıcı uyğunlıqlar belli ola. Er tarafta divarları olğan bina, kerçekten de, qaleni hatırlata. Onıñ er bir tarafında keskin ucları olğan qulleleri bar, iç azbarında ise küçük minaretlerniñ damlarına oşağan eki külȃ körüne. Binadan uzaq olmağan yerde bir de bir qulle körüne. Evliya Çelebi de han binasından uzaq olmağan yüksek mahkeme sarayı aqqında yazğan edi. Binanıñ arqasında turğan dürbege de diqqat etmege kerek. Bu bina birinci Qırım hanlarınıñ dürbesi ola bilir.

Demek ki, alman resimi ve türk tasviri acayip şekilde biri-birine oşaylar. Bu gravüra Devlet-Saraynıñ bu vaqıtqa qadar tek bir tane belli olğan resimi olğanında mende pek az şubeler qala! Gravürada Devlet-Saray olğanına meni pek küçük bir şey inandırdı – saraynıñ qapıları, ya da Evliya Çelebi yazğanı kibi ‘demir qapıları’. Gravürada o qapılarnıñ sayısı – dörttir. Bağçasarayda resimde kösterilgen qapılarğa oşağan ve, ondan da ziyade, ‘Demir Qapı’ olaraq adlandırılğan qapılar saqlanıp qaldı.


Bağçasaray Han Sarayına Devlet-Saray sarayından ketirilgen ‘Demir Qapı’ları

Bağçasaray Han Sarayına Devlet-Saray sarayından ketirilgen ‘Demir Qapı’ları

Elçi ve ustalarnıñ apiske alınması aqqında haberi olğan İvan III özüniñ ittifaqdaşı Meñgli Gerayğa olarnı Moldova esirliğinden qurtarmağa rica etti. Meñgli Geray, nasıl olsa da, esirge alınğan insanlarnı Stefanğa azat etmege inandırdı. Han askerlerniñ qoruması altında olar yoluna devam etip, Qırımğa keldiler.

Yolcular telükesiz yerde nefes alıp yetiştirmediler, artıq Meñgli Geray İvannıñ areket tarzını begenmedi. Sebep kene ballarda edi: Meñgli Geray Stefannen meseleni çezgence, İvan III Meñgli Geraynıñ ogiy oğlu olğan Kazan hanını Abdul-Lȃtifni tahttan indirip, sürgün etti. Qırım ve Moskva ükümdarları bu mesele boyunca bir yıl davalaştılar, soñra ise añlaştılar.

Elçiler Moskvağa ketmek içün hannıñ izinini beklegen vaqıtta, ustalar işke başladılar. Aloizio onı Moldova esirliginden qurtarğan hanğa teşekkürini bildirdi: mimarnıñ eli altından Demir-Qapıda mühteşem taşlı ornekler bağçası peyda oldı. Bundan da ğayrı, añlaşılğanına köre, Aloizio tek kiriş qapısınıñ degil de, bütün han saraynıñ leyhasını de yaptı. Çünki biz gravürada körgen ‘Tatar iqametgȃhı’ binası yaqın şarq mimarcılığınen az şekilde bağlıdır. Üslübine köre, bu 15 asırnıñ tipik italyan ‘palatstso’ – kirişte uzun kemer galereyası ve qaviy divarlarda tar pencereleri olğan iç azbarlı küçük saraydır. Böyle orta asır sarayları İtalyanıñ çeşit şeerlerinde pek çoq saqlanıp qaldılar. Böyle binalarnıñ eñ parlaq misali – köşelerinde keskin uclı qulleleri ve yanında balaban qulle olğan Venetsıyada yerleşken belli Dojey Sarayıdır.


Venetsıyada (İtaliya) yerleşken Dojey Saray

Niayet, mimar ve diplomatlar öz yollarını devam etip, rus paytahtına keldiler. Meñgli Geray İvan III yazğan mektübinde Aloizionıñ istidadını maqtap, ustanı munasip şekilde mükafatlandırmağa rica ete.
Demir Qapı üzerinde italyan ustalarından ğayrı, qırımtatar ya da osmanlı ustaları da çalışqandırlar. Çünki mında em tamğanı, em de usta arap yazılarını körmege mümkün. Qapınıñ iç üstü ise selcuk örneklerinen örtülgen. Bu qapı – bir taşta selcuk ve italyan renessans üslüpleri qomşu olaraq bulunğan bütün dünyada yekâne yapıdır. Bunıñ da añlatıluvı bar. Ordada, Türkiyede ve Qırımda ükümdar iqametgȃhınıñ bosağası taht ve bütün devletniñ temsili olaraq sayıla edi. Misal olaraq, Osmanlı İmperatorlığında ‘Muqaddes bosağa’(“asitane-i saadet”) ibaresi altında tek sultan sarayı degil de, bütün sultan memuriyeti közde tutula edi. Mence, tamam bu sebepten Demir Qapı qurucılığınıñ sımarışçıları böyle müim inşaatnı çetel üslüpte yaraştırmayıp, ananeviy yerli üslüpni üstün saydılar.


Qapıda aynı vaqıtta selcuk ve italyan renessansı üslüpleriniñ oymalı örnekleri yan-yanaşa yerleşkendir

Devlet timsali olğan han qapılarınıñ manası üstündeki yazı metinlerinen de qayd etilgendir. Yuqarıdaki yazıda böyle sözler mevcut: ‘Bu meskenniñ saibi ve vilȃyetniñ qıralı – ulu sultan, alicenap Meñgli Geray han, Hacı Geray hannıñ oğlu, Allah onı ve onıñ ana-babasını eki dünyada da bağışlasın’.

Aşadaki yazıda ise şoyle yazılğandır: ‘Bu muazzam bosağa ve yükselgen qapı eki qıta sultanınıñ ve eki deñiz haqanınıñ, sultan, sultan oğlu, Meñgli Geray han, sultan oğlu Hacı Geray hannıñ emirinen qurulğandır, 909 senesi,’ – yani, 1503 senesidir.

Han dürbesinde olğan yazıdaki kibi, bu satırlarda Meñgli Geray han özüni evelden Altın Ordunıñ saipligine kirgen er şeyniñ ükümdarı olaraq ilȃn ete. Qayd etilgen eki qıta – Keriç boğazınen bölüngen Avropa ve Aziyanıñ yalılarıdır, eki deñiz ise – bir zamanlarda Ordu saipligine kirgen ve 1502 senesi Qırım hanınen qazanılğan Qara ve Hazar deñizleridir.


Bağçasaray Han Sarayındaki ‘Demir Qapı’sınıñ üstünde yuqarıdaki tamğalı yazı

Aceba, Devlet Saray sarayı ilk olaraq qayda tura edi? Gravürağa köre, o han dürbesinden uzaqta olmayıp, şimal-şarqta yerleşe edi. Salaçıqnıñ 18 asır soñunıñ rus arbiy haritaları tamam bu yerde qıyış soqaqlar qarışıqlığında ögünde keniş meydanı olğan açıq-aydın tüzköşelikni tasvir eteler. Haritalarda o Devlet-Saray sarayı dep adlandırılmağan, amma yerniñ bu şekilde planlaştırıluvı saray tamam bu yerde yerleşkenine işaret olabilir. Eger bu tahmin doğru olsa, Devlet-Sarayınıñ temelleri şimdi İsmail Gasprinskiy ve başqa qırımtatar erbapları yatqan mezar olmaq kerek.


Devlet Saray han sarayınıñ yerleşken yeriniñ tahmini

Bu saray nasıl ve ne vaqıt yıqılğanı belli degil. Onıñ yoq oluvı aqqında bilgiler yoq, amma, tahmin ete bilemiz ki, bu adiseni 1736 senesi rus Feldmarşalı Minih tarafından Bağçasaray yaqmasınen bağlamağa mümkün. Öyle olmasa edi Qırım Geray han 1760-ci senelerinde Salaçıqta yañı ve paalı şeerden tış Aşlama-Saray saraynı qurmağa başlamaz edi. Bu yañı saray Devlet-Sarayınıñ yerinde degil de, qomşu derede, Çufuq-Qaleden şimal tarafta yerleşken edi. Nasıl olsa da, 1783 senesinde eski saray artıq yoq edi ve onı hatırlatqan tek bir şey – Bağçasarayğa ketirilgen mühteşem Demir Qapı qalğan edi.

İşte, bu künge yoq olğan Devlet-Saray han sarayı aqqında bu qadar malümat belli. Kelecekte yapılacaq tetqıqatlar daa da çoq inceliklerni aydınlatacağına ümüt etemiz. Amma bu vaqıtqa qadar saray aqqında toplanılğan bilgiler Qırım hanlığı tarihında Salaçıqnıñ pek müim yer alğanını, Şarq ve Ğarp arasında kerçek medeniy köpür olğanını isbatlaylar.

Oleksa GAYVORONSKİY

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET