Qırım vilâyet tatar bediiy-sanayı mektebi
Zamanımızda, siyasiy nizam deñişken soñ cemiyetniñ maddiy-medeniy yaşayış seviyesi eksilgende, hayriyeniñ ayrı bir emiyeti peyda ola.
Maddiy destek (metsenatlıq) tarihı, qırımtatar keçmişiniñ eñ meraqlı saifelerinden biri ola, amma, yazıq ki, yahşı ögrenilmegen. XIX – ХХ-ci asır başında milliy zadekânlarnıñ çeşit türlü faaliyetiniñ bir qısmı maddiy destek edi, onıñ manası hayriye degil de, içtimaiy mecburiyet, zadekânlarğa ait ayırılmaz bir sıfat edi, desek, yañlış olmaz.
Ta 1893 senesi Tavriya asılzadeleriniñ nevbetteki toplaşuvı devamında İ. Müfti-zade Qırım musulmanları içün hayriye müessisesini teşkil etmek kerekligi aqqında fikrini bildirdi. Aynı o vaqıt böyle maqsat ile mırzalar arasında 150 ruble cıyıldı, bu, hayriye içün kapital temeli oldı. Bundan soñ, İ. Müfti-zade Cemiyet Nizamnamesini işlep çıqardı, vesiqa 1896 senesi dekabr 24-te içki işler naziri tarafından qabul etilgen.
Hayriye cemiyetiniñ teşkil etilmesi ve soñra yapqan faaliyeti «Terciman» gazetasınıñ saifelerinde aydınlatıla edi. Böyleliknen, «Qırım hayriye cemiyeti addında daa malümat» bildirilgen edi ki, «Qırım hayriye cemiyetiniñ qabul etilgen nizamnamesine binaen, qırımtatar yoqsullarına nefaqalarğa em qadın, em aqaylar, er angi seviye ve unvan saipleri, çağına yetmegenlerden, talebelerden, mahküm etilgenlerden ğayrı, şahıslar kire bile edi. Cemiyetniñ maqsadı, fuqare, öksüz, talebeler, hasta, müflis olğan esnaflarğa maddiy yardım kösterüv, oquv yurtlarını teminlev ve ilâhre edi. Nizamnamege binaen, Cemiyetniñ reberiyeti olması kerek edi, iştirak etken şahıslardan Qırımnıñ çeşit regionlarında işni alıp barmaq içün bölük vasiyleri saylanılmaq kerek edi».
1987 senesi iyün 7-de keçirilgen birinci umumiy toplaşuvda Qırım musulman hayriye cemiyeti açıldı. Toplaşuvğa 64 adam keldi ve cemiyet azası olmaq istegi aqqında 34 yazma ariza berildi. Merasim duadan başlandı, onı Dereköy imamı Suleyman efendi oqudı. Bundan soñ «Terciman» gazetasınıñ muarriri İsmail Gasprinskiy cemiyetniñ teşkil etilmesi maqsatlarını ve umumiy toplaşuvnıñ vazifelerini qısqaca añlattı.
Bu umumiy toplaşuvnıñ reisi vazifesine bir ağızdan Tavriya müftisi vazifesini eda etken Mehmed mırza Kipçakskiy, kâtip vazifesine ise, «Terciman» gazetasınıñ muarriri İsmail Gasprinskiy saylandı. Cemiyet idaresi saylanması aqqında meseleni muzakere etip, toplaşuv Cemiyet idaresi reisi vazifesine polkovnik İsmail Müfti-zadeni sayladı. Reis yardımcısı vazifesine bir ağızdan Ali mırza Tayganskiy saylandı. Qırım şeerleri ve mesken yerleri içün, Cemiyet temsilcileri olaraq, «bölük vasiyleri» saylandı. Aynı bu aqşam merasim iştirakçileri Cemiyet hazinesine aza ödevi olaraq tahminen 800 ruble töledi. Cemiyetniñ teşkil etilmesinde Yalta musulmanları faal iştirak etti.
Hayriye cemiyeti nizamnamesine binaen, er sene umumiy esabat-saylav toplaşuvı keçirilgen edi, bu yerde keçken sene cemiyet parası ve faaliyeti aqqında idareniñ esabatı diñlenile edi, idare terkibine nevbetteki saylavlar keçirilgen, alâqalı qararlar ve emirler qabul etilgen edi.
Böyle etip, 1902 senesi fevral 3-te Aqmescitte muhtac musulmanlar içün Qırım hayriye cemiyetiniñ senelik umumiy toplaşuvı keçirildi. İdare reisi İ. Müfti-zade oquğan esabatında bildirilgen edi ki, bir sene devamında aza ödemeleri, sadaqa, kapital ve topraq nefaqatı içün faizlar kele edi, bütün bu, hazinede qalğan paranen beraber, 10582 ruble 80 kapıknı teşkil etti. 1901 senesi devamında faqır talebelerge nefaqa olaraq 1017 ruble 18 kapık berildi. 1902 senesi yanvar 1-de cemiyet kapitalı 9565 ruble 62 kapıknı teşkil etti.
Bunen beraber, bu toplaşuvda eki qarar alındı: birinci – Aqmescitte musulman yigitleri içün oquv ustahanesi açılması aqqında; ekincisi – er sene camiler qapatılmasından ve olarnıñ kapitallarından vaqıf kelirlerinden 10% hayriye cemiyetine berilmesi aqqında şefaat etmesi aqqında.
1903 senesi vaqıf komissiyası hayriye cemiyetine 600 ruble maddiy yardımını kösterdi. 1904 senesi başına qadar cemiyet, bar olğan vaqıt içinde, hayriyeniñ çeşit maddeleri boyunca 8000 rublege qadar para qullandı, ve onıñ kapitalı 11133 ruble 19 kapıknı teşkil etken edi.
Musulman hayriye cemiyetiniñ faaliyetini ögrenüvde Cemiyet idaresiniñ IX-cı nevbetteki umumiy toplaşuvınıñ arhiv malümatınıñ büyük emiyeti bar. İdare terkibine esabat berilgen yıl devamında nevbetteki şahıslar kirgen: İsmail mırza Müfti-zade, Asan mırza Ulanov, Selâmet mırza Karaşayskiy, Osman Anefi, İbraim Şeyhametov, Smail mırza Karaşayskiy, II-ci Selâmet mırza Krımtayev, Meravi Acı Anefi, Selâmet mırza Şirinskiy, Kurtumer Suleymanov ve Qudus efendi.
İşbu terkip tarafından idare reisi olaraq İsmail Müfti-zade, onıñ muavini vazifesine Selâmet mırza Karaşayskiy, hazine idarecisi ve kâtip vazifesine Asan mırza Ulanov saylandı. Teftiş komissiyası azaları Bektemir mırza Abduramançikov, Suleyman mırza Krımtayev, Osman Zaatov ve Adil mırza Karamanov oldı.
1905 senesi devamında idare dört kere Cemiyet kassasını teşkerdi. Cemiyetniñ umumiy toplaşuvı tarafından azbar yeri satın alınması ve mektebe-ruşdiye binasınıñ qurulması içün 6300 ruble ayırıldı. Bunen beraber, mektebe qurulması içün idare, vaqıf parasından 8148 ruble nefaqasını ve hazine idarecisi şahsiy şahıslardan cıyğan 2211 ruble sadaqa aldı.
Cemiyet idaresi, muhtac musulmanlarğa nefaqa tarqatmasından ğayrı, qırımtatarlarnıñ milliy tasili inkişafına faal şekilde destek köstergen edi. Hususan, cıyılğan sadaqa vastasınen Aqmescitte yañı usul mektebi qurula edi.
Bu zaman eñ cümert, belli içtimaiy-siyasiy erbap, istifadaki polkovnik İsmail mırza Müfti-zade (1814–1917) edi, o, qırımtatar ziyalıları arasında ürmetli insanlardan biri edi. İsmail mırza Müfti-zade Aqmescit tatar oca mektebiniñ (ATOM) itibarlı vasiyi vazifesini eda etken edi ve 10 yıl devamında (1893–1903) bayağı maddiy yardım köstergen edi. Bunen beraber, öz parasına mektep azbarı keñleştirilmesi içün topraq satın aldı. O, Tavriya guberniyası zemstvoları (yerli öz-özüni idare etüv organları) ve şahıslar arasında 15000 ruble cıydı, bu paraga ATOM-nıñ eki qatlı yañı oquv binasını qurmaq imkânı oldı.
Aqmescit tatar oca mektebi
Bundan da ğayrı, İsmail Müfti-zade, Aqmescit tatar oca mektebi itibarlı vasiyi olaraq, mektep ayatında faal iştirak etken edi, oca şurası toplaşuvlarında bulunğan edi, muzakere etilgen meseleler boyunca sıq-sıq tekliflerini bildirgen edi ve oquv yurtunıñ ciddiy meseleleriniñ çoqusını çezmege yardım etken edi. Kelecekte İ. Müfti-zade maddiy yardımnı «Qırım musulman hayriye cemiyeti» vastasınen teslim etken edi, cemiyet onıñ teşebbüsi ile teşkil etildi.
Böyleliknen, XIX asırnıñ soñunda Aqmescitte İ. Müfti-zade teşebbüsinen teşkil etilgen Qırım faqır musulmanlarına yardım cemiyeti qırımtatar ziyalılarını hayriye faaliyetinde birleştirdi, bu ise, milliy tasil ve medeniyet inkişafına yol berdi.
Dilâra ABİBULLAYEVA, tarihçı
Edebiyat menbaları: İ. Gasprinskiy «Terciman», V. Gankeviç «Qırımtatar milliy tasili oçerkleri».
