Asıl sözler

26.11.201620:53

Bir-eki kün evelsi internet yañılıqlarınen tanış olur ekenim, közüm qırımtatar saytlarından birinde yayınlanğan bir ha­berçikke ilişti. «Keriçte bala 7 metrlik quyuğa tüşti» degen serlevanı­ oqup, biraz taaciplendim. «E-e-e, nasıldır bir bala quyuğa tüşken. İşi bar eken, tüşken, işte… Belki babası buyurğandır, belki daa başqa bir sebepnen tüşkendir. Bu da haber olğanmı?!», – dedim içimden. Lâkin haberni tolusınen oqusañ, añlaysıñ ki, o zavallı bala quyuğa tüşmegen, YIQILĞAN! 7 metrlik quyuğa yıqılıp, sağ qalğan! Mına bunı kerçekten de hoş haber deseñ olur! Böyle qazağa oğrap da, sağ-selâmet qalğan balağa Alla ömürinen bergen olsun!

Böyle çubarlıq hususında fikirlerimnen tilden alıp-berecegi olğan bir efendimiznen paylaştım. «Pa-adumaiş! – dedi o. – Kerekli sözni türkçeden ala qoyğanlar. Soñ, ne olğan? Kimdir bunıñ farqına baradır, belleysiñmi?».

Birincide, farqına bar­­ğanlar, Allağa şükür, daa barlar.

Bu yerde bir şeyni mıtlaqa qayd etmek keregim. Asılında yuqarıdaki caytnıñ müellifini qabaatlamaq niyetim yoqtır. Estağfurulla! Aksine, onıñ tilimizni ne qadar qayğırğanı, tilimizni yaşatmaq, inkişaf ettirmek oğrundaki hızmetleri ögünde baş egem. Doğrusını aytqanda, tilimiz içün o yapqanı qadar başqaları da yapqaydı. İşte, hata qaçqan, olucı bir şeydir. Meni tesirlendirgeni – anavı efendimizniñ «Padumaiş!» degeni oldı.

Eger meselege böyle yanaşılacaq olsa, belki, umumen öz tilimizden vaz­geçmek kerektir? Türk tili bizim tilimizge pek yaqın olsa da, episi bir, başqa til olıp, onıñ kimersi sözleri bizdekisinden ayrı mana taşığanını bir çoq hanım ve efendilerimiz ne vaqıt añlap yetecekler? Bizde bir de-bir adamnı maqtamağa isteseñ, «aca­yip adam» deysiñ. Türklerde bu söz yımşaqça etip aytqanda «strannıy» manasını bere. Eger bizim qadınlardan birisi türkke nice-nice meşaqatlarnen azıp olğanını söylese, onı yengil tabiatlı qadın bellerler, çünki «azmaq» olarda «cınsiy duyğularğa berilmek» degen mana taşıy. Em böyle misaller istegeniñ qadar!

Qunt etip, öz tiliñni terence, temellice menimsemek yerine, türkçeden faydalanmaq, kerekli kereksiz yerde türkçe sözlerni qullanmaqnen uzaqqa ketip olurmızmı? Daa bir qaç yıl evelsi ziyalılarımız arasında bu şey atta yarışlaşuv tüsüni alğan edi. Neticede bütün vaqıt milliy matbuatta qullanıp kelingen «rey» (golos) yerine «oy», «yoldaş» (sputnik) yerine «uydu» kibi onlarnen sözler peyda olıp, tek tar daireniñ adamları añlağan bir til işletildi.

Şimdi bu satırlarnı yazam da, özüni alim esaplağan bir-eki matüvni köz ögüme ketirem. Bilesiñiz­mi ne deyler olar? Meger, zemaneviy qırımtatar ede­biy tili – halqqa taqıştırıl­ğan kolhoz tili ekenmiş, biz halq olaraq saqlanıp qalmağa istesek, şu tilden vazgeçip, türk tilinden faydalanmaq­ kerek ekenmiz. Elbet, «dünyada deli azmı» dep, buña qulaq asmamaq da mümkün, lâkin öylelerniñ tilge yapqan şiddetli ücümine, öz ğayeleriniñ ifadesi olmış kitaplarını yayınlağanına indemey baqıp otur­saq da olmaz.

Bugünki edebiy tilimiz nice asırlar devamında nice-nice icatçılar emeginiñ mahsulıdır. Eger edebiy tilni qorumaq, onıñ itibarını kötermek ihtiyacı olmasa edi, dünya qadar tillerni suv tilmaç bilgen Çoban-zade şiiriyetniñ yüz biñ işinden vaqıt tapıp, qırımtatar sarfı, imlâsı aqqında ilmiy işler yazmaz edi. Tuvğan tilni qorumaq, basqılardan qorçalamaq kerek olğanmı, demek, şu fedaiy işni yapqan.

Ya, biz ne yapamız? Biz tilimizni qayğırmaq yerine, ekseriyetince tamamile lâqayd oldıq, canım-canım lisanımıznıñ taqdirini başqa tiller qoluna taşladıq. Çet tiller ise mulâyim basqıncılardır. Evniñ qapısı açıq qalır eken, er kes izinsiz bosağa atlar, barıp törge yerleşir, evelkilerni yerinden tursatmaqtan da arlanmaz. Eñ elemlisi – qapını özümiz açıq qaldıramız ve özümiz de yabancılarnıñ soqulmasına yol beremiz.

Bu munasebetnen ekologiyağa dair meraqlı bir şey aqlıma tüşti. Biz bos­tan işlerinen oğraşmağa sevgen ve bilgen bir halqmız. Soñki yıllarda bostanlarımızğa pek büyük zarar ketirgen adiy bir qara quşçıq – sığırçıqlarnıñ qarardan ziyade çoqlaşqanına diq­qat etkendirsiñiz, elbet. Cinabetler, hususan baarde ekilgen yaş fidelerniñ taze yapraqlarını çoqumağa pek seveler. Meger bundan çoq­-çoq yıllar evelsi nasıldır alimlerniñ tevsiyesinen Cenübiy Ukraina ve Cenübiy Rusiye territoriyalarında tuvar ayvanlarını qatalaq, at çibini kibi zararlı ve havflı aşeratlardan qorçalamaq­ içün şu sığırçıq­larnıñ populâtsiyasını çoqlaştırğanlar. Neti­cede ne oldı? Ayvanlarnıñ tenindeki qurtlarnı aşap bitirgen bu aç totay quşlar başqa quşlarnıñ yımırtalarını, atta yavrularını aşamağa tutundılar. Şimdi aselet teşkerip baq­sañız olur: şeer ve köylerde ötüci­ quşlarnıñ seslerini­ eşitmezsiñiz,­ olarnı sı­ğırçıqlar quvıp çıqardılar. Kerçek, tabiatnıñ bu faciası da bizge facia kibi duyulmay, ortalıqta tek qara qarğa, sığırçıq ve torğay qalğanına qulaq asmaymız. Tapqansıñ aytmağa laf, deymiz. İşte, tilimizni özümiz yavaş-yavaş, amma tamırından bozayatqanımızğa ait bir beñzetme misal ketirdim.

Aydı, belki de tabiatta bunıñ qorqunçlı yeri yoqtır, lâkin tilimizde yüz bereyatqan böyle deñişmeler, asıl sözlerimiz olğanda olarnıñ yerine başqa tilniñ sözlerinden faydalanğanımız – maneviy faciadır, tüşünmege bilgen er bir adamnı keç olmazdan evel az-buçuq tüşünmege mecbur etken şeydir.

Tabiat, degende daa bir misalni unutmayım: akatsiya teregini biledirsi­ñiz. Bizim luğatlarda oña «eskemçek» denilgen. Bu terekniñ angi ülkeden ketirilgenini bilmeyim, amma pek arsız ösümlik. Onı kesmesi pek küç, onı balta bile almay, ağaçı odundan ğayrı bir şeyge yaramay, kevdesini kesseñ, tamırından fışqınlay.

Deycegim, yabancı sözler basqını da tamam şöyle: olar özlerine ep kenişçe meydan açalar, ep töreyler, bizim asıl sözlerimiz aqsız yoq olmasına, unutıl­masına sebep olalar ve bu ceryan endi qaç yıldan berli devam etmekte.

(Devamı bar)

Ervin BEKİROV, «Yañı Dünya» gazetası

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET