Aytalar ki, ana tili ana sütünen aşılana, ve eger insan büyük olğanda nasıldır sebeplerden bu tilde laf etmese, demek ki, o onı unutqandır ve biraz ğayret etse, o tilni birden hatırlaycaqtır. Avdetniñ bugünki subetdeşleri bunı yapıp, bilgilerini mükemmelleştirmege devam ete. Olarnıñ tecribesi ve tevsiyelerini qullanmağa teklif etemiz.
Zera Bekirova, «Yañı dünya» gazetası ve «Nenkecan» mecmuasınıñ baş muarriri.
«Men ana tilimni, yani qırımtatar tiliniñ Keriç şivesini, balalıqtan bilem. Çünki rahmetli anam ve babam evde tek tatarca laf etip, bizden de şunı talap ettiler. Babam: «Azbar qapı artında rusça, nemsece, özbekçe olamı – qaysı tilde isteseñiz laf etiñiz, em bek çoq til bilmek kereksiz, amma canım Alla razı bolsın, evde tek ana tilinde laqırdı eteceksiz», dep, qattıdan-qattı talap ettiler. Edebiy tilimizni ise «Lenin bayrağı» gazetasından (Özbekistanda qırımtatar tilinde neşir etilgen yekâne gazeta, – Avdet) ögrendim. Bu gazetanı mektep körmegen babam ve iç bir arifni tanımağan anam taa men doğmazdan evel alıp başladılar. Mektep çağımda 96 tabaqlıq defterden özüme bir luğat yaptım. «Lenin bayrağında» basılğan maruzalarnı ve «Pravda Votsoka»da bunıñ rusçasını oqup, bilmegen sözlerimni yazıp ala edim. Şamil Alâdinniñ «İblisniñ ziyafetine davet» eserini oquğan soñ luğatım toldı 🙂 Añlamağan, iç eşitmegen sözlerim pek çoq eken. Olarnı yavaş-yavaş soray-soray ögrendim. Ve alâ bugünge qadar luğatıma yañı sözler yazam.
Bizim tilimiz öyle bir unikal tildir ki, bizni em oğuz lehçeli türkler ve azerbaycanlılar, em qıpçaq ağızlı qazah ve qırğızlar raat-raat añlaylar! Ana tilini bilgenler içün qocaman Türk dünyası açıq!»
Naciye Femi, mühbir, neşirci, Qırım müendislik ve pedagogika universiteti mühbircilik kafedrasınıñ ocası.
«Mektepte qırımtatar tilini ögrenmek içün pek te imkân yoq edi. 90-ci seneleri başında mektebimizde qırımtatarlar az edi. Yuqarı sınıflarda tilni ögrenmek içün yekâne imkân – 7-ci ya da 8-ci derste fakultativ şeklinde keçirilgen dersler. Em de bu dersler birden farqlı sınıflar ve farqlı til seviyeleri içün edi. Qısqadan, o vaqıt qırımtatar tilini ögrenmekten bir fayda olmadı. Tilni endi aliy oquv yurtunı bitirgen soñ, mühbir olaraq çalışıp başlağanda ögrenip başladım. Nasıl etip ögrene edim? Birinciden, bediiy edebiyatımız. Daima çoq çalışa edim, ve oqumağa yetiştirmek içün çalar saatını saat 6-ğa qura edim ve saba bir saat devamında işten evel oquy edim. Gazetalarımız – «Qırım» ve «Yañı dünya» zemaneviy til baylığını ögrenmege yardım etti. Ocalarımızğa da yardım almaq içün muracaat etken edim. Elbet, birden er şey olmay edi. «Meydan» radiosı açılğanda milliy yırlarımızğa daldım, olarnı ezberlemek – bu da tilni ögrenmek içün yahşı bir usuldır. Bazı da şu ya da bu sözni qaydan bilgenimni añlamağan edim. Epimiz tilimizni genetik seviyede bilemiz. Biraz ğayret etseñiz – onı mıtlaqa hatırlarsıñız!»
Mavile Halil, mühbir, Crimeantatars.club internet-neşriniñ programma müdiri.
«Men çastlı bir insanım. Ana tilini balalıqtan bile edim. Em de çeşit şivelerni: bitam Urkustalı, qartbabam – Vorunlı. Amma er bir bala kibi, mektepke barıp, aftada tek eki kere ana tilinden ders aldım. Daa çoq rus tilinde laf ete edik: em ana-babam, em de biz. Ve bu meselege, ne yazıq ki, pek emiyet bermey edik. Böyle olması mümkün olmağanını endi şimdi añlayım. Amma soñra ATRde haber bölüginde çalışqanda, er mühbir bütün yapqan levhalarını ana tiline tercime etmek mecbur edi. Atta bir qaç kere yayınğa da çıqmaq kerek edi. Eñ qorqunçlı daqqalardır: eyecandan de sözüni unutasıñ, de asıl da antonim aqlıña kele, de qırımtatar sözü yerine birden türkçe sözüni hatırlaysıñ:) Neler-neler ola edi. Öyle de ana tilini ögrendim. Menim içün bu pek büyük bir tecribe edi. Ve, belki, «ögrendim» sözüniñ yerine daa çoq «hatırladım» sözü kelişe. Çünki öz tecribeme esaslanıp, eminliknen ayta bilem: tilimiz ana sütünen aşılana, ve qanımızda o bar. Onı hatırlamaq içün biraz çalışmaq ve eñ esası bilgeniñ qadar laf etmek kerek. Ya da Sudaqqa barmaq 🙂 Bellesem, zamanımızda eñ canlı til – hususan bu regiondadır».
Sevilâ Kartakayeva, televizion ve radio alıp barıcısı.
«Ana tili maña anamnıñ sütü ile siñdi. Balalıqtan men qorantamda tatlı yalı boyu şivesinden ğayrı, başqa til eşitmey edim. Ağalarımnen özara rus sözlerini qoşıp laf etkenimizde rahmetli babam birden: «Bu evde yabancı tilni eşitmeyim» ya da «men añlamayım», dey edi. Onıñ sözleri bugünki küngece hatıram ve qalbimdedir. Yani, tilni bilgenimniñ sebepçileri, rahmetli anam ve babamdır. Olarnıñ isseleri ğayet büyük ve qıymetlidir. Bu ayattan olar ketken olsalar da, evge adım basqanımnen tilim yalı boyu şivesine çevirile. 2005 senesi «Meydan» radiosına çalışmaq içün kelem. Rejissör zenaatını alğan Sevilâ filologiyadan bayağı uzaq edi. Radioda çalışmaq arzusı til üstünde çoq çalışmaqnı talap ete. Bilmegen sözlerimni yazıp, ezberley edim. Luğatnen yuqlap qalıp, tura edim:) Yalı boyu şivesinden temiz edebiy tilge keçmek biraz zor oldı, amma Allağa şükürler olsun, eñ güzel ocalarnıñ yardımı ile edebiy tilni de ögrenem – Şevket Memetov, Tamila Abduveliyeva, Ridvan Halilov. Men eñ küçlü til mektebini keçem:) Bir şeyni pek yahşı bilem: er bir insan tilni ögrene bile, oña tek bir şey kerek – bu istektir! Bugünden başlañız! Halqara ana tili künü hayırlı olsun!»
Zenife Seydametova, mühbir, qırımtatar tili online kursınıñ müellifi ve ocası.
«Ana tilinde laf etmek büyük arzumnı «Bizim Qırım» halqara cemaat teşkilâtı doğurdı. Bu yaşlar özara o qadar güzel ana tilinde laf etkenini eşitip körgenimde, men de aynı laf etmege istedim. Evde daima qırımtatar tilini eşite edim, amma çoqumız kibi, er şeyni añlay edim, lâkin laf etmek ağırca edi. «Qırım» ve «Yañı dünya» gazetalarına abune olıp, olarnı başından soñuna qadar oquy edim, bunen beraber, luğatnı ep qullana edim. Elbet, bazı sözlerni hatırlamaq içün 5-10-15-er kere luğatqa baqa edim. Amma! Tilni mükemmeleştirgenimnen beraber qırımtatar dünyasında yüz bergen bütün müim vaqialardan haberdar edim. Büyük tecribe faal yaşlarımız ile ana tilinde laf etkende qazandım, bundan da ğayrı, ATR telekanalında haberler muarriri olıp çalışqanda (er kün qırımtatar tiline tercime etüv ve yayınğa bu tilde çıqışlar), soñra da «Hidayet» gazetasınıñ baş muarriri olıp çalışqanda til bilgilerini bayağı mükemmelleştirdim».
Edem Velilâyev, tarihçı.
«Menden qırımtatarcanı nasıl etip ögrendiñ dep sorağanda, men kederlenem. Ecnebiy tillerni ögreneler, inglizce olsun, ukrainca olsun, almanca olsun. Öz tuvğan tilini adam bilip mükemmelleştire. Amma halqımıznıñ taqdiri öyle ki, biz tilimizni yañıdan ögrenmek mecburmız. Ya da, deyik, çoqumızda olğan vaziyet: 5-6 yaşına qadar quru qırımtatarca laf etken balalar, bala bağça, mektepte oqup, rusçağa keçtiler. Bu sebepten, til bilmek meselede çoq şey ana-babağa bağlı. Özüm aqqında aytsam, men de, çoqusı qırımtatar balaları kibi, 5 yaşına qadar rusça bir söz bile bilmey edim. Soñra mektepte oquğanda rusça laf etmege başladım, lâkin 10-11-ci sınıfta ekende, ocalar olsun, dostlar olsun, qırımtatarca laf etmege tırışa edim. Mektepten soñ Kiyevge oqumağa kettim, o yerde «BİZİM QIRIM» halqara cemaat teşkilâtınıñ azalarınen dostlaştım. Malüm ki, teşkilâtnıñ azaları öz-ara tek qırımtatarca laf eteler. Men o vaqıt özümni tilni yahşı bilem dep zannetsem de, tilim zayıf edi. Soñ laf ete-ete, yaza-yaza ögrendim, işte. Bilmegen sözlerimni deral luğatta baqıp, ezberley edim. Bugün de, til mütehassısı olmasam da, o zamanğa baqqanda bayağı ileriledim. Mence, şimdi asıl canlı tilde laf etken kişi qalmğanı sebebinden, tilni yahşı ögrenmek içün tek usul – oqumaqtır. Klassik yazıcılarımıznıñ eserlerini, şiirlerini oqumalımız. Bundan da ğayrı, qırımtatarca çıqqan gazet ve mecmualar da bar. Olar çoq degil, «Qırım» ve «Yañı Dünya» gazetaları, em de «Yıldız» mecmuası, amma til ögrenmek ceetinden pek müimdir. Amma eñ esası, tilni yahşı bilmek içün istek olmaq kerek!»
Aleksandr Gorâinov, fizika ve riyaziyat ilimleri namzeti
«Er şey neden başlandı? Şimdi bunı aytmaq endi qolay degil… Qırım toponimikasınen meraqlanıp başladım. Çatır Dağ, Demirci, Qarasu – bu ne demektir, qaysı tildedir? Aqlımda ki, nasıldır qılavuzdan cep defterime toponimlerde rastkelgen sözlerni yazğan edim: dağ, su ve ilâhre. 90-ci senelerniñ başında qartbabam kitap bazarında rusça-qırımtatarca laqırdı sözlügini ve 1923 senesi mektepler içün derslikniñ nusha neşrini satın aldı. Bir şeyler bulardan ögrendim. Qartbabam ayta edi: «Meraqlı olsa, ögren. Yaramay olmaz, belki de, fayda ketirir. Bu halqnen beraber yaşaycaqmız».
Maqsat qoyıp, qırımtatar tilini tahminen 2004 senesi ögrenip başladım. Başta derslikten, soñra ise, fikirlerimni nasıldır bildirip ve adamlarnı añlap olğanımda, amelde qullanıp başladım. Yani, diñlemek ve laf etmek, oqumaq ve yazmaq, ve ne qadar çoq olsa, o qadar yahşı».
Bundan evel Avdet qırımtatar tilini online şekilde ögrenmek içün vastalarnıñ cedvelini tizdi.
İçtimaiy ağlarda Facebook, Vkontakte, Odnoklassniki saifelerimizge, bunen beraber, Telegramda kanalımızğa qoşulıñız ve eñ aktual ve meraqlı malümatlardan haberdar oluñız.
