22 sentȃbr – Derviza bayramı
Derviza bayramı 22 sentȃbr, küzlük kün ve gece teñligi kününde qayd etile. Bu künden soñ küz başlana, Küneş ise, Sünbüle yıldız taqımına kire. Derviza sözü eki qısımdan ibaret olıp, «der» — qapı, araba qapı ve «viza» — kirmege olğan izin manalarını bildire. Yani, bu sözniñ teren, felsefe manası «yañı dünyağa kirem», dep añlatıla.
XIII asırnıñ ortası – Altın Ordunıñ Qırım ulusı meydanğa kele (paytahtı Solhat şeeri). Bu ulusqa bütün yarımada yerleri kire, istisna olaraq tek genuez müstemlekesi ve Manğup prinsligi qala.
XIV asır – Qrım şeeriniñ adı bütün yarımadağa tarqala.
1424 s. – Qırım hanlığı peyda ola.
1433 s. – Qırım ulusınıñ tahtına Tohtamış hannıñ torunı, çingiz Seyd – Ahmed kele. O tahttan bir çingizni daa uzaqlaştıra, bu da Ulu – Muhammed ola.
1482 s. – 1 sentȃbr künü, Mengli I Giray Kiyev şeerini zapt ete.
1541 s. – Qırım hanı Sahib I Giray, Zaraysk şeerini muasara ete.
1552 s. – Qazan hanlığı Rusiye tarafından zapt etildi. «XVI asırğa qaytmaq kerek, — dep yaza edi S. M. Slovyöv, — nasıl etip zamandaşlar, Tatar hanlığı zapt etildi!, — degen sözlerge, tavır yapalar. Tek bir qaç yıl evelsi çarlarımız, çar sözüni qabul ettiler, çünki daa yaqın zamanlarda, çarlıq tek tatar hanlarına ayit edi, olarnıñ ögünde bizim knȃzlarımız baş ege ediler. Daa yaqınlarda, bizim İoann III knȃzimiz, alman imperatorı ve sultannen teñlikni talap ete edi, amma Qırım hanınen teñlikni tüşünmey edi, o bu ükümdarğa boysuna edi. Ve şimdi Tatar hanlığı yeñildi».
1556 s. – Astrahan, ruslar tarafından zapt etildi.
1660 s. – 27 sentȃbr – 4 noyabr — Çudnov kopmaniyası. Nureddin Murad Giraynıñ Qırım ordusı, lehlernen birlikte, rus ordusını yeñe.
1638 s., küz – Qırım hanı Safa Giray, don kazakları Azaq qalesini zapt etkenleri içün, cenübiy rus şeerlerine çıqış yaptı.
1683 s., 11 sentȃbr – Vena tübünde qırımtatarlar Peyğamberniñ Bayrağını, leh ve alman askerlerinden qurtaralar.
1695 s., 21 sentȃbr – türkler Qırım hanı Baht Giraynen birlikte avstriya ordusını Lugoş yanında eñeler.
1769 s. – Qırım Giray han Rusiyege qarşı cenkke çıqa, amma zeerlenip öldürile. O senede Rusiye Kavkaznen cenk başlay.
1853 s., 14 sentȃbr – Osmanlı devleti Rus imperatorlığına qarşı cenk aça, bu savaş Şarq (Qırım) cenki, dep tarihke kire.
1889 s., 1 sentȃbr – Qızıltaş köünde, belli yazıcı, cemaat erbabı Cafer Seydamet dünyağa kele. 1917 – 1918 senelerdeki vaqialarınıñ faal iştirakçisi. Qırımtatar halqınıñ I Qurultayınıñ teşebbüsçisi. Qırım Demokratik respublikasınıñ birinci arbiy naziridir. Sovet sistemasınıñ duşmanı. 1918 senesi Türkiyege icret ete. Bİr sıra bediy ve publitsistik eserleriniñ müellifi ola. «Emel» mecmuasınıñ esasçsı.
1917 s., 21 – 28 sentȃbr – Ukraina Merkeziy Radasınıñ teşebbisi ile, Kiyevde Rusiye halqlarınıñ qurultayı olıp keçe. Qurultayğa Cafer Seydamet, Amet Ozenbaşlı ve Ayşe İshakova, Müsülman İspolkomınıñ azası, yollanılalar. Bu qurultayda Ayşe İshakovanıñ çıqışı büyük teessürat qaldıra, er kes oña ayaq üstünde el çırpa. Körüşivler devamında, Amet Ozenbaşlı ve Cafer Seydamet Merkeziy Radanıñ reyisi M. S. Gruşevskiynen körüşeler, o olarğa qırımtatarlarnıñ milliy yollarını qurmalarında destek kostermege vade etken edi.
1959 s. 4 sentȃbr – Akkurgan köyünde, Özbekistanda, Yunus Qandım (Yunus Urazoviç Kandımov) dünyağa keldi. Yunus Qandım – şair, yazıcı ve terciman, Ukraina yazıcılarınıñ milliy birliginiñ azası (1990), Ukraina jurnalistler birliginiñ azası (1986), Ukrainada nam qazanğan sanat erbabı (2000), bir qaç şiiriy cıyıntıqlarınıñ müellifi. Qırımtatar kompozitrleriniñ tarafından onıñ şiirlerine otuzdan ziyade yır yazılğandır.O ukrain, rus, özbek, qaraqalpa, belorus, qazah ve azeri şair ve yazıcılarınıñ eserlerini, qırımtatar tiline tercime etip, derc etkendir. Bir sıra edebiy, ilmiy kitap ve derslikleriniñ, luğatlarınıñ teesisçisi edi. Yunus Qandım, 2005 senesiniñ 21 mart künü apansızdan vefat etti. Aqmescitniñ «Abdal» mezarlığında defn etildi.
1967 s., 5 sentȃbr – Sovetler birliginiñ Yuqarı Surasınıñ 493 sanlı emiri «Qırımda yaşağan tatar milleti aqqında». Bu emirde «başta Qırımda yaşağan tatarlar, Özbekistanda yaşap başaladılar, tamır attılar», — dep yazılğan edi. Bu emirden soñ gizli talimatlar çıqarıp, qırımtatarlarnı Qırımğa qaytmaları ve Qırım ASSRnı tiklemelerini yasaq ettiler.
1990 s., 23 sentȃbr – Aqmescitte, Qurultay azırlanması boyunca toplantı keçirilgen edi. «Bütün millet qrultayını keçirmek fikirine episi gruppa ve yönelişler qol tutqan edi, istisna olaraq, Yuriy Osmanov başlıq etken «Ferğana gruppası» qalğan edi».
1992 s., 3 sentȃbr – Kiyevde qırımtatarlar Yuqarı Radanı piketine başladılar. Esas talaplar: Qırım ASSRnı territorial printsipke köre, ğayırdan tiklemek, qırımtatar halqınıñ Meclisini tanımaq ve qırımtatarlarınıñ devletçiligini tiklemek edi.
1993 s., 1 sentȃbr – Büyük – Onlar (Oktȃbrskoye) köyünde birinci umumtasil milliy meltep açıldı. Bu mektepniñ açılması ana – babalar, talebeler ve eñ esası mektep müdiri Alime Semedlȃyevenıñ faalligi arqalı olıp keçkendir.
1993 s., 28 sentȃbr – 2 oktȃbr – Qırımda balaban mitingler olıp keçti, esas talaplar: kelecek saylavlarda qırımtatarlarnıñ menfaatlarını tanımaq, ve kvota arqalı qırımtatar temsilcilerini kirsetmek oldı.
2010 s., 17 sentȃbr – Aqmescitte qırımtatar uquq qoruycısı ve dissidenti Mustafa Cemilev, OBSEniñ az halqlar meseleleri boyunca çalışqan baş komissar Knut Volleboknen körüşti.
2010 s., 21 sentȃbr – Kiyevde Mustafa Cemilev Avropa Şurasınıñ Parlament Assambleyasınıñ prezidenti Mevlüt Çavuşoğlunen körüşti.
2010 s., 22 sentȃbr – «Merhametlik» adlı hayriye aktsiyası olıp keçti. Bu aktsiya neticesinde 177 biñ grivna toplandı, bu paralar hasta ve paalı tedaviyde muhtac olğan ballarğa berildi. Olarnıñ sırasında Timur Eminov, Meryem Sagathanova, Edem Kadırov, Nuriye Mustafayeve, Ruhlan Kadıraliyev, Cemil İbragimov, Gülsüm Kurtvaap, Seyar Rustemov, Gülnar Mahmudova. Hayriyet aktsiyası Ramazan ayı içinde olıp keçken edi.
2010 s., 29 sentȃbr – Mustafa Cemilev, Amerika elçisi Con Tefftnen körüşiv keçirdi. Körüşiv devamında Con Tefft qırımtatar halqınıñ problemaları boyunca Halqara forum keçirme ğayesine qol tuttı
