Özü ve Cenübiy Bug özenleri Qara deñizge kelip tüşken yerinde, dülber ve çoq asırlıq şeer yerleşkendir. Şimdi bu şeerge Oçakov deyler. Amma bir vaqıtları bu şeerniñ başqa adı da bar edi.
Bu güzel yerlerde daa qadimiy zamanlardan yaşalıp kelingendir. Arheologlar mında, tunç zamanınıñ izlerini tapalar. Skif ve sarmat qabileleriniñ mezar ve ev qalımtılarını ogreneler. Amma eñ belli ve namlı vaqıtlar, milâdiden evel VI-V asırlar sayıladır. Bu vaqıtları mında ellin şeer – devletleri çeçeklene ve öse edi. Olarnıñ sırasında ise, eñ balabanı Olviya dep, esaplanğandır. Bu şeer biñ yıldan ziyade turğandır!
Pantikapey, Kefe, Nimfey, Mirmekiy ve yarımadanıñ daa bir sıra başqa şeerleri ve Ukrainanıñ cenübinde yerleşken Olviya ve Tira meskenleri, Milet halqı tarafından qurulğandır. Bu halqlar bügünki Türkiyeniñ yerlerinde yaşay ediler.
Bu şeer bütün İoniy şeerleriniñ içinde eñ balabanı ve küçlüsi edi. O zamannıñ felsefecileri, alimleri, serdarları doğma Milet şeerinden ediler. Ve aynı şu şeerden çıqqan halqlar, bir vaqıtları Qırımnıñ bazı yerlerine ve Ukrainanıñ cenübine kelip yerleşkendirler. Ve kene de, aynı bu şeerniñ halqı, diqqat etiñ, yünanlar degil, Milet halqı, bir vaqıtları qırımtatarlarnıñ şekillenmesine tesir etkendirler.
XIV asırda bu yerlerni genuezliler begengendirler. Oçakov ösecek yerge öz şeerlerini ve Leriç adlı qalelerini qurğandırlar. Soñra mında liman ve ticariy merkez oluşqandır. 1455 senesi qaleni moldov aydutları zapt etip, onı yıqqandırlar. Ve, XV asırda, bu yerler resmiy şekilde Qırım hanlığına kieçkende, qale aqqında iç bir şey hatırlatmay.
1492 senesi, Oçakov şeeriniñ tarihinde başlanğıç bir yıl, dep sayıla. Aynı bu sene, Özü – Su ve Aq – Su, daa çoqusı Dnepr ve Yujnı Bug kibi belli olğan özenleri, qoşulğan yerlerde Qırım hanı Mengli Giray, yañı şeer – qale yasatıp başlay.
Qaleniñ ilk adı bizge belli degil. Karamzin aytqanına köre, oña Qara qale degenler, amma bu pek doğru degil, qırımtatarları bu qaleni Can Kermen, dep adlandırğanlar. Qaleniñ bu ismi Evliya Çelebiniñ «Seyahaname» kitabında da hatırlana.
Mengli Giraynıñ şeer qurıp başlağan yeri, pek oñaytlı ve strategik yer, dep belgilene edi. Çunki mında Qırım hanlığınıñ, kiçikte olsa, öz bahriyesi bar edi. Çünki daa Haci Giray zamanlarında İnkermanda hanlıqnıñ flotı yerleşe edi. O yerde gemiler em yasala, em de tamir etile edi. Ve olar ğayet muvafaqiyetli Qara ve Azaq deñizlerinde, ve Dnepr özeninde insanlarnı ve yüklerni alıp keçe ediler. Can Kermende ilkide böyle deñiz limanı ve arbiy baza kibi qullanılması mümkün edi.
Yedisan
Şeerde, qırımtatarlarınıñ bir pıtağı olğan noğaylar yaşay edi. Mında dağ töpesinde, hannıñ qalesi qurulğan edi. Bazıda, mında Mengli Giraynıñ, sözden çıqqan, oğlanları da yaşay ediler. Aşada balaban yalı boyu şeeri öse edi. Can Kermenge, Muhammed Giray I qavğa etken soñ, Mengli Giraynıñ Ahmed degen oğlu qaçıp yaşağan edi. O Qırım tahtına çıqmağa arzu ete edi. Amma onıñ bu istegi yerine kelmedi, çünki ağasınen çatışqan vaqıtta Ahmed Giray elâk olğan edi. Bir qaç vaqıt daa onıñ apayı Şirin Bek, Şirin beyleriniñ sülâlesinden kelgen Baraş beyniñ qızı, qalede yaşadı, amma tahtqa Saadet Giray çıqqan soñ, Qırq Yerge qaytmağa mecbur oldı ve ekinci keresi Saadet Girayğa aqayğa bardı.
Ahmed Giray ve Şirin Bekniñ Buçkak adlı oğlu bar edi. Bu oğlan öz vaqtında Saadet Girayğa qarşı fitneler qura. Onı bilgen Saadet, Şirin Bekni, onı sevgen Can Kermenine yollay. Lâkin, bu seferi Şirin Bek mında qıraliçe kibi degil de esir kibi tutula. Ve ömüriniñ soñuna qadar mında yaşay.
Ne yazıq ki, Ahmed Giraynıñ tecribesi kimsege ders olmadı ve bir qaç vaqıt keçkeninen İslam Giray hanğa qarşı isyan kötere. Oña bu işte Yedisan, hususan Can Kermen yardım etti.
Can Kermen yerleri, isyancılar yerleri kibi belli olıp başladı ve belki onıñ içün Qırım hanı mında Osmanlı sultanlarına öz arbiylerini yerleştirmege izin berdi.
Amma buña baqmadan şeer qırımtatarlarınki edi. Mında qırımtatarlar yaşay edi. Can Kermen ticariy liman edi. Bu limandan boğday, qarpuz, qavun kibi mahsulatlar gemilerge yüklene ve satmağa alıp ketile edi. Bundan yerli halq bayağı qazana edi.
Zamannen osmanlılar bu qaleni Özü – Qale, dep adlandırıp başladılar, olar qaleni keñleştirdiler ve yañı cami qurdular. Amma yüz yıl keçken soñ bile, qaleniñ qırımtatar Can Kermen adı unutılmağan edi.
XVII asırnıñ ortalarına barıp şeerde 20 biñ insan yaşay edi. Can Kermen balaban şeer sayıla edi. Onıñ etrafını 10 metr çuqurlıqta üç dane or qaplay edi, divarları 12 metr yüksekliginde edi. Saqlanıp qalğan vesiqalarğa köre, Can Kermende 1629 senesi büyüük tamir işleri alıp barılğan eken.
1660 senesi Özü Qaleni bir daa qaviyleştirdiler. 1669 ve 1673 seneleri ise, mında kazaklar kelip zarar ketirgenlerini bilemiz. Saqlanıp qalğan yazılarınıñ birinde böyle yazılğan: «Kazak arbiyleri Açakovğa barğanlar, tatarlarğa zarar ketirgenler», — dep yazğan tarihçiler.
Can Kermen aqqında olğan malümatlarnı, belli osman seyaatçısınıñ yazğan eserlerinden almaq mümkün.
XIX asırnıñ başı. Stambul. Belli Avstriya şarqşınası, tarihçisi baron Yozef fon Gammer – Purgştal, eski osmanlı kitaplarını baqqanda, başqa bir kitap tapa. Bu kitapnıñ birinci saifelerini oquğanından, onıñ ögünde unikal bir eser bulunğanını añlay. Eserniñ müellifi ise, nasıldır Evliya efendi ekenini ogrene. O da yañlışmadı, bu Evliya Çelebiniñ meşur «Seyahatname» kitabı edi.
1665 senesi Evliya Çelebi Qırımğa kele ve Muhammed Giray IV tanış ola. Onıñnen beraber Or Qapığa kete ve Qırım boyu seyaatını başlay. Amma ondan evel, Qırım hanlığınıñ yerlerini ziyaret ete, ve böyle şeerler sırasında Can Kermen de ola.
Bu qale aqqında eñ tafsilâtlı malümatnı Evliya Çelebi qaldırğandır. O qaleni «Ali – paşanıñ köz bebegi», dep adlandıra. Bu vezirniñ idare merkezi edi. Amma vezir mında yaşamağan.
Qale üç balaban qaleden ibaret olıp, yüksek bir dağnıñ üstünde tura eken. Anda 200 ev ve 20 yaqın ticaret mağazaları bar eken.
Seyaatçı aytqanına köre, Can Kermenniñ soqaqları temiz ve taşçıqlarnen bezetilgen edi. Bostanlar saçıla edi, lâkin terekler ve çalılar, şeerniñ arbiy nasıpı olğanı içün, saçılmay eken.
Çelebiniñ yazğanhatıralarına köre, qaleniñ 15 dane qullesi bar eken ve o çuqur ornen qorçalana eken. Qaleniñ divarlarında toplar içün yerler bar eken. Qaleden çıqmaq içün köpür bar eken, bu köpürnasıldır bir Melek Ahmed paşa tarafından yasatılğan eken. Bundan başqa, qaleni balaban ekili, demirden yasalğan araba qapısı bar eken. Bu araba qapı Kinburun, yani deñiz ve liman tarafqa aylandırılğan eken.
Qaleniñ şimaliy tarafında bir denir qapı daa bar edi. Onıñ artında ise, sultan camisi körüne edi, meraqlısı şunda ki, caminiñ minareleri tahtadan yapılğan edi. Yerli şariyat qadılığı, caminiñ ekinci qatınen bağlı edi.
Oçakov beyini keçindirmek içün, Osmanlılar yılda 240 biñ aqça masraf ete ediler. O zamzanğa köre, bu balabanpara edi.
Çelebi, bu şeerniñ liman olğanını da aytmağa unutmay. O mından İzmailğa, Kiliyege, Aqkermanğa ketken gemilerini köre edi.
Demek, 230 yıl evelsi, Oçakov, o zamanları oña Can Kermen dey ediler, bam başka körüne edi. Şeerniñ merkezinde dülber ve temiz soqaqlar, olarnıñ eki çetinde eki qatlı evçikler yerleşe edi. Can Kermende 600 ev, ustahaneler, camiler, medreseler, hamamlar bar edi. Ayrı olaraq osmanlıq vekiliniñ sarayı tura edi. Soqaqlarda bir çoq çeşmelerni ve elbette ki, nazik ve qoqulı güllerni körmek mümkün edi.
Oçakov
Limanlarda çeşit ükümetlerden kelgen gemiler tura edi. Olardan kelip tüşken deñizciler ve tuccarlar bu şeerni toldura ediler.
Bugünki künde, Oçakovda, hanlıq devirinden iç bir şey qalmağandır. Tek uzaqta bir yerlerde çuqur ornıñ qalımtıları ve kilsege çevirilgen cami binasıdır.
XVII asırnıñ soñunda ve XVIII asırnıñ devamında bu yerlerge bir çoq tüccarlar, kazaklar da kele edi. Tuccarlar Ukrainadan keten basmalar, ağaç, kömür ketire ediler, qurutılğan balıq, tuz, baharatlar, meyvalar, zeytun yağı, teriler alıp kete ediler.
Can Kermende ermeniler, valahlar ve ukrainlılar yaşay bile ediler. Olar içün paşanıñ izninen hristiyan ibadethanesi qurulğan edi.
Amma başqa dinde olğanlar şeer içinde yaşap olamay ediler, olarğa şeerden tış yerde yaşamağa mümkün edi, onıñ içün Can Kermenniñ etrafında bir çoq evler peyda oldı, çöllerde ise bostanlar çeçeklenip başladı.
Belli ki, XVIII asırda ruslar tarafından Zaparojskaya Seç yeñilgen soñ (1775), Oçakov paşasına bir sıra kazak arbiy hızmetke keldi. Olar şeerde tertipke baqacaq, ticaret yollarını qoruycaq ediler.
Can Kermen yanında, bir qaç kiçik qaleler bar edi. Olar deñizge ve deñizden yolnı qapata ediler.
Qarşı tarafta Kıl Burun, ya da saçlı burun qalesi yerleşe edi. Bu qumlu, tar ve Qara deñiz suvları ile yan yana kelgen bel edi. Şimdiki künde bu burun deñiz tübünde qalğandır. Amma o zamanları bu yerlerde balaban qale, onıñ içinde 80 ev ve cami yerleşe edi. Mında, qorçalanmaq içün atta toplarda tura edi.
2 iyul 1737 senesi, nevbetteki rus – türk çatışması devamında, Minih arbileri Oçakovnı zapt ettiler, amma eki yıldan soñ, Belgorod añlaşması boyunca qaytarmağa mecbur oldılar.
Şu eki yıl ükümdarlıq etkenleri zamanları, qalege ve onıñ sakinlerine bayağı zarar ketirdiler. Er yerni viran ettiler, suv, çeşme ve temizlik yerlerini bozdular, şeer sakinlerine qarşı aqsızlıqlar yaptılar. Adamlar evlerinden ketmege mecbur ola ediler.
Şeernden ketken vaqıtları ise, onı yaqtılar. Osmanlı sultanı ise, şeerni tiklemek içün balaban para ayırğan edi.
Bir deşet daa, bu şeerniñ üstüne 1788 senesi tüşe. Bu sene Potömkin arbiyleri qaleni qamaçavğa alalar. Ruslar tarafından 50 biñ arbiy, qale qoruycıları ise, tek 15 biñ ediler. Qale teslim olmağa mecbur olğan edi.
Rus arbiyleri şeerge kirip kelgen soñ er yerni yıqtı ve yaqtılar. Galiba, olar bu yerlerde yaşamağa qalacaqlarını tasavur bile etmey ediler.
Oçakov qalesiniñ planı
1791 senesi imzalanğan Yass añlaşmasına köre, Can Kermen Rusiyege baqa. Yañı saipler vaqtında qale ğayırdan tiklenmedi, yañı kelgen komendant ise, paşanıñ zar – zornen saqlanıp qalğan eviniñ birinci qatında yaşadı. Evlerden ve qale divarlarından qalğan malzemelerini öz kereklerine qullandılar. 1792 senesi Can Kermenni Oçakov, dep adlandırıp başladılar.
Can Kermenni, Özü Kaleni ya da Oçakovnı, bütün Yedisannıñ taqdiri olğanı kibi, taqdir idraq etti. Bu yerlerniñ yañı saipleri, mından qırımtatarlarını ketmesine bütün küçlerini sarf ettiler. Qırımtatarlarınıñ yerleri şubeli dvorânlarğa berildi. Oçakov sakinleriniñ çoqusı Osmanlı yerlerine icret ettiler.
Oçakov qamaçavda
XX asırnıñ başlarında Oçakov kiçkene bir şeerçik edi. Esas sakinleri arbiyler edi, çünki özüniñ yerleşken yerine köre bu şeer strategik emiyetini coymağan edi. Amma şarq füzelligi endi yoq edi. Bir vaqıtları Evliya Çelebi tasvir etken ticarat yerleri, müedzin sesleri, güller qoquları qalmağan edi.
Bugün Oçakov Ukrainanıñ tarihiy şeerler cedveline kirsetilgendir. Şeer aqqında malümat pek azdır ve onıñ içün tarihçiler daa çoqtan – çoq meraqlı araştırmalar keçire bileler.
Gülnara Abdullayevа
