Qırımda sana medeniyetiniñ ilerileme tarihi daa antik zamanlardan başlaydır. Yarımadada qurulğan eñ qadimiy sanalardan biri, dep Milâdiyden evel III asırda yasalğan amfitiatr sayıla. Bu amfiteatrge, birden 3200 adam sığa bile edi. İnşaat bizim zamanımızğa qadar saqlanıp qalğandır ve Hersones müzey kompleksine kiredir.
Antik şeerleriniñ ayatlarında, teatrler pek emiyetli ediler. Arheologik malümatlarğa köre, Qırımda teatr maskaları şeklinde yasalğan tabutlar içinde defn etme adeti de bar edi.
Qırım hanlığı zamanında olğan teatrler aqqında da pek meraqlı malümatlar bardır.
1666 – 67 seneleri Qırımda bulunğan, türk seyaatçısı Evliya Çelebi bildirgenine köre, mında muzıka ve teatr medeniyeti pek ilerilegen eken. Bağçasarayda ve Kefede o, taqlit etken ve belâğat janrında çıqışlar yapqan artistlerni köz etken. Seyaatçı olarnıñ adlarnı da ayta: Ahmet Çelebi, Receb Çelebi, Cilve Çauş, Çakman Çelebi, Nuruzan Osmandır. Eliya Çelebi artistlerde eñ çoq, olarnıñ kostümlerini begengenini yazğan.
İsviçre seyaatçısı Dübua de Monpere, 1830 –ncı seneleri, Qarasuvbazarda çıqış yapqan artistlerni körip, böyle yaza: «Artist biñ bir gece masalınıñ numayişini başlay ve seyircilerge vaqıt – vaqıt bir tepisçikni uzatıp, bir qaç para qoyulsa, sanalaşma daa meraqlı olacağı aqqında ayta… Masalcı, farslar qadar ellerini sallamay, amma ne vaqıt ve ne aytqanına köre, elinen işaret yapıp daa pek tesirlendire. Masalcıdan soñ, kemene ve davul zillerine çıqış yapmağa, yırcılarnıñ sırası da kele…»
Qırımnı Avropa devletleri ile olğan çoq asırlıq munasebetleri, sana sanatında öz issesini qaldırğandır.
Bu aqta Prussiya elçisi Aleksandr fon-der-Golts ve belli baron de Tott yazalar. Bu eki elçide Qırım Girey hannıñ yanında 1769 senesi bulunalar ve atta, Sırbistanğa olğan arbiy çıqışta iştirak eteler.
Yuqarıda berilgen malümatlarğa esaslanaraq, Bağçasaraydaki hansarayda bir çoq muzıkal ansambller ve taqımlar sırasında, professional teatr artistleri de mevcut olğanları aqqında ayta bilemiz.
Mreaqlısı daa şundaki, ecnebiy elçiler, Bağçasaray sanasında «frenk artistlerni de eşite ediler».
Qırım Giray Molyerniñ komediyalarınen meraqlana edi. «Tartüf» aqqında çoq şey bile edi. Atta er bir memeleketniñ öz Tartüfi olğanı aqqında ayta edi, tatar devletlerinde de öz tartüfleri olğanına eminlik bildirip,baron de Tottqa, eserniñ tercimesini yapmağa sımarlağan edi. 1855 senesi, V. Osterman, «Qırım Giray» aqqındaki, alman alimi Teodor Mundt yazğan eserini tercime etkende, «Tartüf»niñ tercimesi baron de Tottqa berilgeni ve bu eser Lüdovik XV tercimanına barıp yetkeni aqqında yaza.
Qırımda İslâm renessansı ve edbiy medeniyetniñ ilerileme mevzusı, ğayet meraqlı olıp, daa teren ve ciddiy araştırmalar talap etedir.
İsmail Kerimov
