O skolko nam otkrıtiy çudnıh
Gotovât prosveşçenya duh
İ opıt, sın öşibok trudnıh,
İ geniy, paradoksov drug,
A.S. Puşkin
25 oktȃbr künü İ. Gasprinskiy adına kitaphanesinde filologiya ilimler namzeti Oleg Rustemovnıñ «Qırım hanlığınıñ Qadıasker kitapları» naplı kitabınıñ taqdimi olıp keçti. Kitaphaneniñ büyük olmağan zalı rıq-marıq toldı. Tedbirniñ açılışını kitaphane müdiri Gülnara Yağyayeva keçirdi. Müdir masa başına bu kitapnıñ çıqışında yardım etken er kezni davet etti. Olarnıñ sırasında belli iş adamı ve hayriyetçi Resül Velilȃyev, professor İsmail Kerimov, filologiya ilimler namzeti ve Qırım tarihiniñ mütehassısı Nariman Abdülvaap, neşirci İbraim Çegertma. R. Velilȃyev öz çıqışında «böyle işke ayırğan bütün paralarını göñülden ayırğanını» bildirdi.
«Bu ahça ketirecek bir kȃr degildir. Bizim halqımız tarihte, böyle de çoq bir şeyden marum qalğan edi, ve bizlerden başqa, bizim tarihimizni kimse tiklemeycek», — dep qayd etti Resül Velilȃyev.
Professor İsmail Kerimov ise, Qırım hanlığına pek meraqlı seyaat yaptırdı. Bir qaç dane tarihiy vaqiyalarnı añdı. Qırımğa, Lassi ve Minih feldmarşallarnıñ komandanlıqları altında rus ordularınıñ istilȃları vaqtında bir çoq tarihiy kitaplar yaqılğan eken. Ve bir kün tarihçi Smirnov, apansızdan, Qırım hanlığı zamanına ayit olğan 124 cılt Qadıasker kitaplarına rastlay. Ne yazıq ki, eki kitap coyılğan. Qadıasker kitapları qırımtatarlarnıñ pek qıymetli variyeti olaraq, olarda Qırım hanlığınıñ bir qaç asırlıq ayatı aks olunğandır. Bu kitaplarda, Qırım devletiniñ siyasiy, içtimayi, uquqiy, mahkemecelik ve daa çoqta çoq saalarında olıp keçken müyim vaqiyaları yazılğandır.
Kitaplarda olğan tarihiy malzemeler qıymetsizdir. Meselȃ, anda meraqlı bir fakt añlatıla: Qırımda gemiler qura ekenler. Professor başqa misallerde ketire. Bütün müsülman olmağan dünyada şariat mahkmesini deşetli ve qrqunçlı bir şey kibi köstereler. Amma kitaplarda, bu fikirlerni yalan olğanını körmek mümkün. Meselȃ, eger de qabaatlaycılar, belli bir insannıñ qabaatını tasdıq etip olamasalar, o zaman mahkemeciler qabaatlanğan insanğa, Allahnıñ adı ile qabaatı olmağanında yemin etmesini rica eteler. Ve eger de o insan yemin etse, demek onı makemeden çıqaralar. Bu da qırımtatarlarnı pek imanlı müsülmanlar olğanını tasdıqlaydır. Ve İsmail Kerimov bir meraqlı şeyni daa ayttı. Qırım hanlığını ogrengen tarihçiler arasında belli bir bölünme bar eken. Yani, alimler, tarihiy materiyallarını 1737 senesine qadar ve ondan soñ yazılğanlar, ve 1783 senesine qadar ve ondan soñ yazılğan soylarına ayıra ekenler. Bu tek bir şeyni bildire, Qırımğa qarşı yapılğan istilȃdan soñ tarihiy materiallar bayağı zarar körgendir.
Nariman Abdülvaapov ise, birinci keresi 1993 senesi Qadıasker kitaplarınen tanış olğan hatıralarınen paylaştı. Ve Türkiyeden kelgen episi alimle, bu kitaplar pek qıymetli degenlerini qad etti. Bu vesiqalardan çalışmaq içün, pek çoq şey bilmek kerek edi, qırımtatar ve türk tillerini, arap urfatını da yahşı bilmek kerek edi.
Öz çıqışında kitap müellifi Oleg Rustemov, Qadıasker kitapları ile çalışqanda ne qadar zorluqlarnen rast kelgenini aytıp berdi. O, türkiy tillerniñ baylığını qayd etip, kitaplar ile çalışqanda terminler yaratıcılığınen de oğraşmağa mümkün dedi. Müellif qayd etkenine köre, onıñ işi, böyle vesiqalarnıñ ögrenilmesinde tek başıdır. Tarihiy materiyallarda bulunğan 10000 metinlerden onıñ işinde tek 335 metin bardır. Ve onıñ içün genç tarihçiler ögünde, çalışmaq içün balaban bir meydan açıladır. Tarihçi Server Ebubekirovda, alimniñ işine büyük qıymet kesip, bu kitap Qırımnıñ tarih ilminde aqiqiy ögge çıquvdır. Bu iş Qırım hanlığınıñ tarihini ögrenmege obyektiv bir temeldir.
Kitapnıñ taqdimi, tedbirde bulunğanlarnıñ pek meraqlandırdı, ve olar daa çoq vaqıt, kitapnıñ müimligi aqında laqırdı ettiler.
İçtimaiy ağlarda Facebook, Vkontakte, Odnoklassniki saifelerimizge, bunen beraber, Telegramda kanalımızğa qoşulıñız ve eñ aktual ve meraqlı malümatlardan haberdar oluñız.
Foto: İ. Gasprinskiy adına kitaphanesi
