Saladin Aciaqay Romaniya icretinde yaşağan vatandaşlarımızğa Vatanını, tilini, tarihini, medeniyetini, an — anelerini unutmağa bermegen insanlardan biri edi. Defalarca tarihiy vatanı Qırımda da bulundı. O bütün aňlı ömürini halqınıň qayğıruvına bağışladı. Bugün Aciaqay aramizda bulunmağanı duyula, çünki o sağ olğanda milletinen bağlı iç bir tedbirni qaçırmay edi.
Icrette, Romaniyaniň Kostence şeerinde yaşağan Qırımtatar halqınıň ulu vatanperveri, belli qırımtatar cemaat erbabı, metsenat, Romaniya Musulman Tatar Türkleri birliginiň (RMTTDB) Fahriy reisi Saladin Aciaqay 1946 senesi fevral 25-te Romaniyaniň Kobadin rayonındaki Kertikpinap köyünde dünyağa kelgen. O ömür boyu halqını qayğırıp keldi. Aciaqay qırımtatar halqınen bağlı pek çoq tedbirler keçirip, özü de olarda iştirak etti. Olarnıň ekseriyetine, bu cumleden er sene Kostence şeerinde keçirilgen halqara türk-tatar festivallerine de sponsorlıq yapa edi.
Saladin Aciaqay soňki kere tarihiy vatanı – Qırımda üç yıl evelsi, 2010 senesi mayıs ayınıň ortalarında bulundı. Mayıs 18-de, qırımtatar halqınıň sürgün olunğanına 66 yıl olğanı munasebetinen Merkeziy meydanda ötkerilgen matem mitinginde iştirak etip, çıqışta bulunğan edi. Tuvğan milletine muraacatta bulunaraq o, cumleden böyle degen edi:
– Qırımtatar halqı sabırlı halq. O pek kop qıyınlıqlarğa çıdadı. Vaziyet biraz zor olsa da, inşallah, halqımıznıň kelecegi parlaqtır…
Mayıs 19-da ise Romaniyalı musafirler – Kostence (Konstantsa) şeerinden Saladin Aciaqay ve Bukreş (Buharest) şeerinden Sefkati Abduraim ATRnıň «Aktual mevzuda» programmasında iştirak etken ediler. ATRnıň yolbaşçılarından biri Şevket Memetov o subetni alıp barmağa maňa avale etken edi. Adetince, suallerni alıp barıcı bere. Lȃkin yayınımıznıň soňunda Aciaqay menden «ne içün Romaniyada tatarlar Kunü dekabr 13-te qayd etile», dep soramasınmı! Men birden şaşmalağanımnı duyıp, cevapnı özü bergen edi:
– Bu kün bizim tarihiy vaqiamıznen bağlı. 1917 senesiniň şu künü qırımtatar halqınıň birinci Qurultayi başlağan.
Qırımlar içün ğaet emietli olğan bu kün Romaniyada er sene qayd etile. Qırımtatar diasporası iç bir vaqıt özüniň Vatanı aqqında, özüniň tarihi aqqında unutmağanını isbatlay.
Küzde ise, maňa da Romaniyağa barıp, qırımtatar medeniyetiniň (16-ci!) festivalinde iştirak etmege qısmet olğan edi. Romaniyaniň meşur alimi Eden Mamut maňa bir qaç kün toqtalıp, Romaniyada yaşağan yaş radiojurnalist vatandaşlarımıznen tecribemnen paylaşmamnı teklif etken edi. Lȃkin o memleketniň tilini, yani romanca qonuşmağa bilmegenim sebebinden men bu işni kerekli derecede becerip olamadım.
Men eki afta Aciaqayniň Qara deňiz yalısındaki «Avrora» musafirhanesinde yaşadım. O maňa oteliniň eň yahşı odalarından birini ayırdı. Er Allahnıň künü ise ziyaret ete edi. Bazar künleri bile saba yemegini azırlatıp, iş odasında qave içip, siyaset, medeniyet, edebiyat, sport aqqında saatlernen subetleşe edik.
O vaqıt yazıp alğan bir intervyüniň audiofaylı saqlanıp qalğan. Men onı kȃğitqa çevirdim:
… Saladin ağa, anaňız, babaňız, qartanaňız, qartbabaňız kimler olğan, qayda doğğan? Qısqadan tanış etseňiz. çünki siz er vaqıt tamırlarıňız Qırımdan olğanına ğururlanasıňız.
– Menim qartbabamnıň babası Kefeden çıqqanlar. Bu 1860 seneleri eken. Anamnıň tarafındaki ecdatlarım 1856 senesi Keriçten çıqqanlar. Ne içün, deseňiz, menim ana tarafından qart annem Keriçte bizim ayaqqap fabrikamız bar edi, dep aytqan eken. Babamnıň tarafından qartbabamnıň babası mında kelgeninen vefat ola. Qartbabam öksüz qala. Anasınen kelip Dobrucaniň Qarabağ köyüne yerleşeler. Soňra Romaniya Dobrucani alğanindan soň, başqa Cevtiklar koüne koçeler. Qartbabam anda da vefat ola. Babam da 50 yaşina qadar Cevtiklarda östü. Men de 14 yaşına qadar. Soňra men de oquvğa kettim. Kostencede oqudım. Litseyni bitirdim. Otelde çalıştım. Soň onı kiraladım. Bir sene keçken soň satıp da aldım.
Til meselesi ise tarih kibi. Bizim Kerkunar köyümizde olğanı-olacağı yedi hane romen bar edi. Olar episi qırımtatarca bile edi. Bizlernen qırımtatarca qonuşa ediler. Qalğan aileler qırımtatarları edi. Bu mesele bizim koyde sade dört sınıf oqula edi. Koylerde romen mektepleri bar edi.Qırımtatar mektepleri de bar edi amma, olarğa barması uzaq edi. Anda ketalmadıq. Soň babam yaqınca olğan türk mektebine – gimnaziyağa berdi. O vaqıt romancanı men pek zayıf bile edim. Lȃkin yedinci sınıftan soň Kostencege kelgenimden soň men romence qonuştım. Soňundan qırımtatarca laqırdı etmege biraz ağır kele edi. Kommunistler tahttan tüşken soň, birlikni meydanğa ketirip, öz aramız qırımtatarca qonuşmağa başlağanımızdan soň,ana tilimizge daa ziyade emiyet berip başladım. Öyle etip qırımtatarcadan romancağa, soň kenede qırımtatarcağa keçtim.
Yaşlarda, ebet, til meselesi büyük bir problem, çünki ailede qonuşılmasa, tışarda til ogrenmek ve laqırdı etmek zor bir şeydir. Men bir misal ketireyim: bizim evde üç yaşta nesil bar. Men qadınımnen. Qızım ve kiyevim. Torunım. Men, qadınım serbest qonuşamız. Kiyevim de yahşı qonuşa. Qızım da oňa baqıp qonuşa. O universitetni Bukreçte romanlar arasında bitirdi. şimdi apaqayğa suv ber dep sorasam, torunım sen annige ne ayttıň, dep romanca soray. Onıň içün bala olğan yerde sade qırımtatarca qonuşacaqsıň. Bizde aylemizde öyle şart qoydıq. Torun olğan yerde tek qırımtatarca qonuşacakmız. Bizim gençlerniň episi qırımtatar tilini yahşı aňlaylar. Lȃkin cevabını biraz zorlanıp bereler. Til problemini tek ailede çezmek mumkün. Ailede qonuşmadıňmı, ne isteseň işle, bir şey olmaz.
Bizler mında kelgende, bazıları qaçıp kelgenler, bazıları pasportlarnen kelgenler. Babamnıň tarafını taptıq. Qırımdan pasportlarnen çıqqanlar. Kȃğıtlarda yazılğan. Anamnıň tarafı qaçıp kelgen. Ne içün deseň, yavur Qırımğa kirgen soň, musulmanlıqnı yasaq etecek, dep bellegenler. Osmanlılar ise bu yerlerge koçıp kelgen er bir insanğa topraq bergen. İşlegen insanlar topraqsız olmağan. Bereketsiz de qalmağan. Lȃkin 1877 senesi bir problem çıqa. O da Dobrucaniň bir qısımı Romaniyağa keçkeninen bağlı ola. O vaqıt eski qorqular kene de peyda ola ve bu insanlar topraqlarını taşlap, Türkiyege koçıp keteler. Bazıları topraqlarını taşlağan, amma Türkiyege ketalmağa, topraqsiz da qalğan. 1934-1938 seneleri arasında topraqlarını satqanlar da olğan. İnsanlar dünya cenki başlanacağını duyıp, Türkiyege koçmege areket etkenler. Cenkten soň kommunistler kelip butün topraqlarnı tartıp alıp, kolhozlar teşkil etip başladılar. Bizim millet topraqsız qaldı. Ayvanlarını, at-arabalarını, transportını – er bir şeyini tutıp aldılar. Boyle etip üç şeyden keçmege mecbur ettiler. Şimdi kommunistler akimiyetten ketken soň, topraqlarnı darqatmağa başladılar. Bizler aytqanımızğa baqmadan, paylarını alğan qırımtatarları topraqlarını satmağa başladılar. Lȃkin yañı bir akimiyet kelir de o topraqlarnı ğayrıdan tutıp alır dep qorqtılar, çünki, millet, daa bir qaç onyıllar evelsi topraqları kop olğan insanlarğa burcuy, kulaq lağapları taqıp, apshaneler de çekiştirgen ediler. Şimdi topraqlarını satqanlar peşman eteler. Ozüň saçmasaň bile, arendağa berip parasını, ya da payiňnı almağa mumkün. Şimdi Dobrucada ukümet esabına kore 24500 qırımtatarı olsa da, menimce şimdi olarnıň sayısı 32 biňge bara. Oňa baqmadan, olarnıň arasında pek çoq topraqlı fermerlerimiz bar. Olar boğday, mısırboğdayı, ay çeçegi yetiştireler.
Şimdi Romaniya Avropa birligine kirdi. Bu 2007 senesi edi. Onıň içün de Avropanıň 27 memleketinde serbest bulunmaq imkȃnı bar. Yollar, oteller ve başqa şeyler avropa standartında olması içün proyektler qorçalaymız. Avropa, bizlerge, bunıň içün soňki yıllarda 30 milliard avro ayırdı.
Ebet, kelişmegen yerleri de bar. Olar kvota qoya. Bu qadar et, süt bereceň, dey. Ozüňe sattırmay. Qurban bayramları künlerinde ise aňlaşmağa kerek ola. Romaniyaniň bayramı 1 dekabr künü. Bizim milliy bayramımız 15-ci dekabrde. O zaman devlet qanunına kore bizler boşmız. Bu dünyadaki qırımtatarlarnıň künüdir. Avropada azlıqlar içün pek kop yardim eteler. Romaniya parlamentine bir qırımtatarını saylamağa da aq berile. Ekinci vekilge 60 biň rey kerek. Onı yapamaymız. Mında yaşağan türklerniň sayısı bizlerge kore ziyadece – 30 biň olsa da, olar da parlamentke bir deputat saylaylar.
1990 senesi biz ozümizniň qırımtatar cemiyetimizni teşkil etip başladıq. Doğrusını aytsam bu iş Bukreçten başlandı. Andaki intellektuallar Kostencege kelip, bir 30 insannı toplap, endiden soň milletimizni qayğırmaq vaqıtı keldi, dep milliy işke celp ettiler.
Cemiyetimizniň esas meselesi Dobrucada yaşağan milletimizni birleştirmektir. Bugünde-bugün Kostencede 8 biň qırımtatarı yaşay, Mecidiede 4500 qırımtatarı yaşay. Asançıqta 1500 qırımtatarı bar. Birinci yerde, ebet, tildir. Köylerde 30 filialımız mevcüt.
Tilini bilmegen millet o millet degil. Qırımtatar tilini bilmegen o qırımtatarı degil.
Qartbabalarımız Qırım-Qırım, deseler de, bizler Qırımnı 1990 senesinden soň Qırımğa barıp, Hansaraynı korgenimizden soň aňlamağa başladıq. Oniň içün er sene matem mitingine Romaniyadan 200 adam bara. Qırımdan şubelengen insanlarnı ozümniň arabamda alıp ketip Qırımnı kosterem, aňlatam…
Soňki kunü de sabadan qave içtik. Üylege qadar Aciaqay işlerini baqtı. Men ise yolğa azırlandım. Üyle yemegine bizler yol çetinde yerleşken bir aytuvlı balıq aşhanesine bardıq. O meni oturtıp, bu skemlede bir ay evelsi seniň Cafer qardaşıň yerleşken edi, yanında ise Aziz Abdullayev otura edi, dedi. Birazdan qudası, Dobruca vilyaetiniň namlı fermeri, Ridvan (Oner) ağa oğlunen keldiler. Bu körümli oğlan Aciaqayniň kiyevi ola eken. Bir-eki saat subetleşken soň, Aciaqay meni yengil maşınasına oturtıp, şeer böyü kezdirdi. Tamam 100 yıl evelsi, 1910 senesi Qara deňizniň yalısında qırımtatar musulmanları içün qıral Karl-1 tarafından qurulğan camide ekindi namazını qılmağa qısmet oldı.
Aqşam saat 17-de bizler Kostenceniň avtovokzalında edik. Şu arada bu yerden keçken «Varna – Odessa» marşrutlı mikroavtobus kelip toqtadı. Aciaqay meni oňıň içine yerleştirip, qoluma bir talay ediye tuttırdı. Men, dedi, kelecek sene mayıs 18-de Aqmescitte olurım. Sen de azır ol, dedi. Biz, matem mitinginden soň Aqmescitten doğru Kostencege ketecek edik. Mayıs 21-de qudasi Ridvan ağa nikȃh toyı yapıp, kence oğlunı evlendirecek edi.
Bir qaç aydan Qırımnı qara haber qaplap aldı. Amansız ölümniň pancaları Aciaqaynı aramızdan suvurıp ketken.
Saladin Aciaqay 64 yaşinda edi. 2010 senesi, dekabr 3-te, kündüz, saat 12-lerge yaqın qalp krizi neticesinde vefat etti.
Romaniya musulman tatar türkleri demokrat birliginiň (RMTTDB) sabiq Başqanı, Romaniyaniň Kostence şeerinde qırımtatar yaşayışında faal iştirak etken Aciaqayniň cenaze namazı dekabr 4-te qılınıp, cesedi Kostence şeeriniň Anadolkoy merkez musulman mezarlığında defn etilgen.
Saladin Aciaqay qırımtatar halqınıň Butündünya kongressini teşkilȃtlandıruvında faal iştirak etken insanlardan edi. Ömüriniň soňki daqqasına qadar o bu işke sadıq qaldı. Aciaqay Butündünya kongressi koordinatsion şurasınıň azası, Romaniya musulman türk tatarları demokratik birliginiň reisi Varol Ametniň yardımcısı edi.
Türkiye devletiniň Qırımdaki fahriy konsulı Seyran Osmanov özüniň taziyesinde, cumleden boyle yazğan edi:
«Qırımtatar halqınıň eň eyi çizgilerini yaşatqan vatanseverimiz vefat etti. Qırımtatar halqı ve Türk dünyası butün ömüri böyü ana-vatanı Qırım içün qolundan kelgen er şeyni yapqan Saladin Aciaqay bizlerni terk etti.
Onıň teşkilȃtçılıq qabiliyeti, insaniy çizgileri, işine, borcuna, dostlarına olğan sadıqlığı misilsizdir.
Saladin Aciaqay halqnıň öz vatanını, tarihini, dinini, maneviyatını ğayıp etmemesi içün özüni acımadan çalıştı. Aciaqay butün ömüri böyünca samimiy ideallarına, adaletke ve ahlȃqına sadıq qaldı.
O, printsipial, yaqınlarına ve soydaşlarına yardım qolunı uzatqan bir insan edi. Bunıň içün onıň yaqınları, dostları ve butün türk dünyasınıň öz-özünden ğurur duyma aqqı bardır. O, aqiqiy şeref saibi, halqınıň taqdirinen terenden meraqlanğan aqıllı bir insan edi. Allah rahmet eylesin».
Romaniyada bulunğan vatandaşlarımız er daim Anadolkoy mezarlığında bulunıp, Aciaqayniň mezarını ziyaret etip, onıň ruhuna Allahqa duva eteler.
Maqaleni Server Bekir azırladı
Toyğa men baramadim. çünki, biz beraber baririq, dep aňlaşqan edik…
Saladin Aciaqayğa
Aqay olğan soň
Halq bahtın quracaň,
Aqiqat üstünde
Qaya day turacaň.
Millet sözüni
Ömürlik tutacaň,
Can ağrısını
Tabiiy – yutacaň.
Qırım oğrunda
Acıma özüňni,
Taňrı yolunda
Ödep kel sözüňni.
Nesliňe sevgiň
Qalbiňden taşqanda,
Elyal işleriň
Koklerge aşqanda
Temiz niyetnen
Dualar etemen –
Ol milletiňe
Aqiqiy cetemen.
Halqta sen kibi
Yigitler çoq olsun,
Vatanım Qırım
Tek olarnen tolsun.
Millet bahtını
çin qalpnen ada
Seniň artıňda
Muqaddes bir Ada!
