Üsein Bodaninskiyniñ doğğanından 140 yıl toluv munasebeti ile

03.12.201712:37

Üsein Bodaninskiyniñ Qırımdaki faaliyeti

Üsein Abdurefi oğlu Bodaninskiy 1877 senesiniñ 1 dekabr künü dünyağa keldi. O, sanatşınas, etnograf, birinci «Han Saray» milliy qırımtatar müzeiniñ esasçısı ve müdiri olğandır.

Üsein Bodaninskiy – Qırq Azizler, Esik Yurt, Eski Qırım, Çufut Qalege olğan etnografik ve arheologik ekspeditsiyalarınıñ teşkilâtçısı, reisi ve iştirakçisi olğandır.

Daa inqilâptan evel, 1916 senesiniñ mart ayında, o, Bağçasarayda tarihiy ve qadimiy abideleriniñ saqlamaq ve qorçalamaq cemiyetini teşkil etkndir. Kene şu yılı, Bodaninskiy Tavriya gübernatorına Bağçasaraynıñ tarihiy – medeniy asabalığını qrçalamaq ve ögrenmek içün togerek tizilmesi aqqında muracaat yollağan edi, ve bu maracaat qanaatlendirilgen edi.

1915 ve 1916 seneleri Üsein Bodaninskiy, Bağçasarayda açılacaq «Sanayı-nefise ve üner mektebi» adlı bediy – sanai mektepniñ leyhasını azırlay edi (Bu işler İstambulda 1883 senesi açılğan Sanayi-i Nefise Mektebi misalinde yapıla ejdi). 1916 senesiniñ 20 oktâbr ayında Üsein Bodaninskiy, bu mesele boyunca Tavriya güberniyasınıñ yerli idaresinde çıqış yaptı.

Petrogradda yaşağanda, o ülkeşınaslıq Merkeziy büronıñ azası olaraq, Qırımnıogrengen Rusiye cemiyetçiligine başlıq ete edi.

1917 senesi olıp keçken inqilâptan soñ vaziyet deñişti.

1917 senesiniñ baar aylarında, Qırımda köterilgen milliy – demokratik inqilâp vaqıtlarında, Ali Bodaninskiy, Üseinniñ ağası, acele şekilde Petrogradqa ketken edi. O, Üseinge, Qırımda olıp keçken vaqialar aqqında aytıp berd ive Üsein, deral, Bağçasarayğa ketmege qarar aldı. Üsein Bodaninskiyniñ çezecek baş meselelerinden biri bk Han Sarayda qırımtatarlarnıñ milliy müzeini tizmek edi.

Деятельность Усеина Боданинского в Крыму

İmperiya zamanında Han Saray İçki İşler nazirliginiñ nezaretinde edi. Mında er vaqıt bir polis buluna edi, o gübernatornıñ izini olğan belli musafirlerge, sabıq hanlıq ikâmetgahını baqmağa ruhset ete edi.

Fevral inqilâbından soñ, Qırımda unikal abideni saipleştirmege pek çoq istekli peyda olğandır. Amma, Üsein Bodaninskiy paytahtta olğan tanışlıqlarnı işletip ve Qırım musulmanlarınıñ Merkeziy İcra Komitetiniñ qol tutuvı ile, Han Sarayda müzey açmaq kerek olğanına qandırdı. Böyleliknen, Üsein Bodaninskiyniñ sayesinden, Han Saray o zamandan bizim vaqıtmızğa qadar müzey kibi çalışadır. Aynı bu vaqıtta, o Müsicrakomğa, «Sanvyı-nefise ve üner mektebi» bediy – sanai mekebiniñ leyhası azır olğanı çıqışınen muracaat etkendir. Musulmanlarnıñ icra komiteti, bu mektepniñ açılmasına belli bir sermiya ayırıp, onıñ tesisççisi olğandır.

3 noyabr künü 1917 senesi Bağçasarayda, Musulman icra komitetiniñ sentâbrde alınğan qararlarını yerine ketirmek içün, bir qaç biñ insan ögünde Han Sarayda yerleşken qırımtatarlarnıñ Milliy müzeiniñ açılışı olıp keçkendir.

Aynı bu künü:

— Zıncırlı medresede Mengli Giray adına oquv yurtu;

— Oğlanlar içün İsmail Gasprinskiy adına «Darulmuallimin» ocalıq seminariyası açılğan edi;

— «Sanayı-nefise ve üner mektebi» adlı bediy oquv yurtunıñ açılması (Üner Sanai).

1918 senesiniñ yanvar ayında ise, Aqmescitte qızlar içün «Darulmuallimat» adlı ocalıq seminariyası da açılğan edi.

Üner Sanainiñ leyhası üstünde üç yıl çalışılğan edi, onıñ müdiri olaraq, Musulman İcra komiteti tarafından Abdurefi Abiyev tain etilgen edi. Abdurefi Abiyev Üsein efendinen beraber Moskvadaki Strogonov okuv yurtında oquğan edi. Üsein efendi özü ise, resim ve ğarbiy Avropa ve qırımtatar ameliy sanatları boyunca lektsiyalar oquy edi.Ocalar olaraq mında A. Küprin ve V. Yanovskiy davet etilgen edi.

Sovet akimiyetiniñ birinci aylarında, yani 1920 seneniñ dekabrinde, Üsein Bodaninskiy «Han Saray» müzeine bütün qobalar şeerlerini ve Çufut Qale, Manğup Qale, Eski Kermen, Tepe Kermen ve Aziz kibi yerlerini qoşulmasını irişken edi.

1921 senesi müzey kompleksine İsmail Gasprinskiy adına memorial ev ve Kökköz müzeleri qoşuldı. 1921 senesiniñ 21 mart künü U. Bodaninskiyniñ teşebbüsi ile, Salaçıqta Gasprinskiy yaşağan evde müzey açıldı. Bu müzeyniñ birinci hadimi olaraq, U. Bodaninskiyniñ dostu Osman Aqçoqraqlı tain etilgen edi.

İnqilâptan evel Bağçasarayda 17 biñ insan yaşay edi, olardan 13 biñi musulman edi. Şeerde 32 cami, pravoslav kilse, ermeni-grigorian kilsesi, yeudiy sinagogası ve karaim kenassası bar edi.

Üsein Bodaninskiyniñ tercimeialınen oğraşqan araştırmacılar qayd etkenlerine köre, bu adam birinci olaraq, tek belli mimariy abidelerni, ya da paalı predmetlerni saqlamaq degil de, qadimiy, eski ve bizler şimdi şeerniñ tarihiy müiti degen şeylerni toplap, qorçalamaq kerek olğanını ayta edi. Bağçasaray, Qarasuvbazar ve Qırımnıñ diger tarihiy şeerlerinde, olarnıñ tarihiy binalarını saqlap qalmaq kerek edi.

1925 senesi Parij şeerinde keçirilgen Halqara bediy – sanai sergisinde faal iştirak etken edi. Sergige azırlanğan predmetlerniñ çoqusı etnografik şeyler olıp, Bağçasaray mezei tarafından seçilgen edi. Bu bediy işlerniñ nümüneleri, qadın ve erkek urbaları, kilimler, çadralar, mıqlama nağış nümüneleri, baqır savut ve daa bir çoq şey. Qırım maramaları ve nağış işleri üçünci yerni qazandılar.

Han sarayda yerleşken müzey araştırmacılarını aytqanlarına köre, müzeyniñ ösmesine ve insanlar ve ilmiy cemaatçılıq arasında ürmetiniñ artmasına, onıñ hadimleriniñ keçirgen maarif ve propoganda işleri yardım etkendir. Eñ baş populâştırıcı olaraq müzeyniñ birinci müdiri Üsein Bodaninskiy sayıladır. Onıñ ayrı risaleler ve mecmualarda yazılğan maqaleleriniñ sayısı onğa yetedir: «Qırımtatarlarnıñ abideleri» (A. S. Başkirovnen birlikte yazğan), «Qarasuvbazar abideleri», «Qırımda tatar dürbeleri», «Qırımdaki tatarlarnıñ arheologik ve etnografik ögrenilmesi» ve başqa. Han saray ve onıñ abideleri aqqında bir çoq maqaleler kütleviy periodik neşirlerde derc etilgendir.

Müzeyniñ ilmiy ve maarif işlerinen 1926 senesi toplanğan İlmiy şura oğraşacaq edi. Bu şura 6 kişiden ibaret edi: U. Bodaninskiy (şuranıñ reisi), O. Aqçoqraqlı (şuranıñ ilmiy kâtibi), İ. Lemanov – professor, arapşınas, İ. Gasprinskiy müzey – eviniñ müdiri – A. Murtazayev, M. Şeyh zade – müzey müdiriniñ muavini, Qırımda eñ güzel arapşınaslardan biri ve geolog A. Amet Raşid.

Aydın Şemi-Zade

İçtimaiy ağlarda FacebookVkontakteOdnoklassniki saifelerimizge, bunen beraber, Telegramda kanalımızğa qoşulıñız ve eñ aktual ve meraqlı malümatlardan haberdar oluñız.

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET