Sanat daima ayatnıñ milliy hususiyetler izini o halqnıñ üzerinde taşıy, qaysına er angi eserniñ yaratıcısı aittir. «Ağır ava ve haytarma» – muzıkal ve horeografik sanatınıñ aqiqiy milliy eserleridir ve qırım tamır halqlarınıñ: qırımtatar, qaray ve qırımçaqlarnıñ vizit varaqası olaraq sayıla. Er kes tarafından sevilgen, er kesni ayrette, meraqta qaldırğan bu ava ve oyunnıñ fenomeni nede?
İlk-evelâ şunda – eski devirde yaratılğan eser halq ruhunı, onıñ ayat, tabiat ve ruhiyat hususiyetlerini canlandırdı.
Bu ava ve oyunnıñ menimseme aninde assotsiativ boya ve duyğu palitrası çeşitlidir.
Halq tarafından yaratılğan eser, dağlarnıñ yüceligini, özenlerniñ tezligini, çölniñ kenişligini ve deñizniñ soñsuzlığını ifade ete.
«Ağır ava ve haytarma» alâ da bu halqlarnıñ bütün merasimlerinde yañğıray. Sürgünlik zamanında 1957 senesi devlet qırımtatar ansambli «Haytarma» olaraq adlandırıldı. Gastrol kezintilerinden yañı «Haytarma» avasınen qaytmağa, aman-aman bir adet olğan edi. Klassik «Ağır ava ve haytarma», «Emir-Celâl ve haytarma», «Bağçasaray haytarmasın»ndan başlap «Samarkand haytarması», «Manhetten haytarması»na qadar olğan haytarma adlarından halqnıñ tarihını taqip etmege mümkün. Fevzi Aliyev tarafından tertip etilgen «Qırım muzıka antologiyası»nda bu avanıñ tek 110 çeşidi ketirilgen, amma umumen «Haytarma» mevzusına bağışlanğan tahminen 200 variantı esaplanmaqta. Böyle adise başqa halqlarda közetilemi? Menimce yoq. Güzellikniñ keskin duyğusınen farqlanğan yaponlar, bir çiçek yüz çiçekten daa yahşı onıñ müteşemligini ifade ete dep sayalar.
Qırımtatar muzıkal-horeografik folklor sanatınıñ özgün güzelligi ve hususiy ifadeligi tamam bu eserde akis etile. Qırımtatar toylarında «Ağır ava ve haytarma»nıñ başında ana-baba ve soñunda kelin ve kiyev tarafından icra etilmesi temsil eticidir.
«Ağır ava ve haytarma» em erkekler em de qadınlar tarafından icra etile. Qollar omuzlardan biraz yüksek olmalı. Erkek oyunı mağrur qartalnen assotsiativleştirile – bu erkek menliginiñ, ruh küçüniñ, dayanıqlığınıñ ve aynı zamanda mizacınıñ timsalidir. Qadın icra etilmesinde ilk-evelâ zariflik, ğurur, aynı zamanda alçaqgöñüllik olmalı. Maksimum duyğuda minimum arekette «Ağır ava»nıñ başında menlik duyğusı ifade etilmekte. Bir toyda, bu oyunnıñ baletmeyster Remziye Bakkal ve yırcı Zarema-hanumnıñ icra etmeleri meni ayrette qaldırdı.
Bizim başlanğıcımıznı, öz-özümizni ve maiyetimizni añlamamızda, ayrıca «Ağır ava ve haytarma»nıñ ögrenilmesinde, belki de, belli bir kod saqlıdır. Bizge diqqatnen, muqaytlıqnen, soñuna qadar añlamaqnen is etmege ve nasıldır tarihnıñ kodlaştırğan şifrni çezmege qala.
Biz bugün altın fond folklor eserlerimizniñ esasını, ayrıca, resim deñişmemezligini, icranıñ sinhronlığını, has areketlerni, muzıka ve oyundaki aenkni temiz şekilde, olğanı kibi saqlamağa tırışamızmı?
Qırımğa qaytıp, öz başlanğıcımız ve azizlerimizge nasıl davranamız? Halqnıñ özgünligi, onıñ kelecegi, balalarımıznıñ kelecegi buna bağlıdır.
Sanatşınas Elmira Çerkezova
