Ürmetke lâyıq bir ayat

28.03.202013:48

Sürgünlikten qaytqan soñ, biz qırımtatar edebiy tiliniñ yañıdan yaratıluvı ile bağlı mesele çezilüviniñ bütün qıyınlığını is ettik, hususan zemaneviy qırımtatar tiliniñ vaziyetini ve ilerideki inkişafını ögrengen mektep, mahsus araştırma müessiseler yetersiz olğanda. Bu problemanıñ aktualligi sebebinden, til meselesinen oğraşqan, zemaneviy mütehassıslardan evelki alimlerniñ faaliyeti – epimiz içün ayrı bir meraq taşımaqta.

Emir-Asan Qurtmollayev 1902 senesi 7 dekabr künü Büyük-Özenbaş köyünde dünyağa keldi. Köy başlanğıç mektebini bitirgen soñ, aileniñ faqır vaziyeti sebebinden qabiliyetli oğlan oquşını devam etip olamadı. Neticede o, öz-özüni oqutuvğa evde devam etti. 1922 senesi Totayköy tehnikumına kirmege imkân peyda oldı. Oquşnı bitirgen soñ, Emir-Asan Bağçasaray rayonınıñ Efendi köyünde oca olaraq çalıştı. 1927 senesi kelecek alim Qırım pedagogik institunıñ şarqiy tiller fakultetine kirdi.

1927 senesiniñ sentâbr ayında Aqmescitte Mamut Nedim reberliginde I-inci ilmiy til konferentsiyası işini başladı. Çalışmada talebeler ve yaş alimlernen bir arada Bekir Çoban-zade (“İmlâniñ umumiy esasları”), Asan Sabri Ayvazov (“Arab elifbesi ile yazılğan türk tilinde imlâ esasları”), Ümer İpçi (“Qırımda imlâ içün angi şiveni almalı”), Yaya Baybutlı (“Tildeki sözlerniñ mana kenişligi”) ve başqa kibi belli erbaplar iştirak etti. Bularnıñ arasında, diqqatqa lâyıq maruzanen Emir-Asan Qurtmollayev da çıqışta bulundı.

I-inci konferentsiyada qabul etilgen qararlarnıñ  kerçekleştirilmesi, o zaman faal etken Qırım devlet sanayı-pedagogik institutınıñ qırımtatar tili ve edebiyatı fakultetine avale etildi.

1929 senesiniñ avgust ayında qırımtatar tiliniñ meselesine bağışlanğan II-nci ilmiy konferentsiya öz işini başladı. “İmlâ” bölügi reberi İsmail Lümanov ve Mamut Nedim yaş Emir-Asannıñ çıqışını pek begendiler. Bu konferentsiya qırımtatar edebiy tiliniñ tarihı içün pek emiyetlidir, çünki tamam konferentsiya künleri edebiy tilniñ norma ve funktsiyalarına dair müim qararlar qabul etildi.

1930 senesi Emir-Asan institutnı btirip, aspiranturağa kire. Qırımtatar tiliniñ imlâ meselelerinen oğraşa. Tehnikumda ana tiliniñ doğru yazuv qaideleri boyunca lektsiyalar kursunı oquy.

1934 senesi oktâbr ayında keçken III-ünci til konferentsiyası, II-nci konferentsiyada qabul etilgen qararlarnıñ kerçekleştirme taliline bağışlanğan edi, ayrıca 5-6 yıl içinde qırımtatar tiliniñ inkişaf basamaqları közetildi. Konferentsiya çalışmasında Üsein Kürkçiniñ (“Qırımtatar edebiy tili grammatikasınıñ esasları”) ve Emir-Asan Qurtmollayevniñ (“Qırımtatar edebiy tilinde punktuatsiyanıñ esas printsipleri”) maruzaları muvafaqiyetli olğan edi. O devirniñ belli alimleri akademik A.N. Samoyloviç ve professor N.K. Dmitriyev yaş alim Emir-Asan Qurtmollayevniñ çıqışını qırımtatar edebiy tiliniñ “beyaz lekeleriniñ” belli olması ve onıñ inkişafı içün kerçek ve ratsional yollarınıñ teklif etilmesi içün ameliy mananı taşığan bir maruza olaraq degerlendirdiler.

Öz tiline olğan büyük sevgi, intelektual küç, faaliyet ve şaşırtıcı işke qabiliyetliginen beraber öz diñleyicilerine ve talebelerine bu sevgi duyğusını aşlamağa istemesi, onı etraflağan işdeşlerini ve talebelerini ayrette qaldırdı. “Emir-Asan oca sayesinde biz ana tilimizniñ güzelligini, zenginligini ve özgünligini duydıq, añladıq. O çoq medeniyetli, kerçek bir pedagog edi. Onıñ kelmesinen biz qırımtatar tiliniñ oqutuv usuliyetini ögrenmege başladıq”, – ocanıñ devamcısı, Qırım devlet müendislik ve pedagogika universitetiniñ qırımtatar tili ocası Enver Aqmollayev hatırlay.

Bağçasaray Hansaray-müzeyiniñ müdiri Server Ebubekirov, Emir-Asan Qurtmollayevniñ yüksek ahlâqiy hususiyetleri aqqında samimiyliknen böyle ayta: “Emir-Asan Qurtmollayev yataqhanede qazanğan zor hastalıq neticesinde hastahanege tüştü. Biz ziyaretke kelgen vaqıt, o bizge ana tiline olğan munasebetini añlatıp, Almatıdan (cenkten soñ yaşağan yer) ketirgen bütün kitaplarnı alıp, vaqıt coymadan çalışmağa teklif etti…”.

Filologiya ilimler doktorı, Taşkent devlet pedagogika universitetiniñ professorı Meyerbek Orazov, Emir-Asan Qurtmollayev tarafından azırlanğan kitaplarnı professor İsmail Kerimovdan alıp, olarnen tanış olıp ve başqa müelliflerniñ, tek qırımtatar tilinen degil, başqa türkiy tillernen bağlı kitaplarınen qıyaslap, böyle neticeler çıqardı: “Emir-Asan Qurtmollayevniñ kitapları, cenkten evel devirniñ türkiy tiller ilmiy grammatikalarnıñ em qurulış, em de terminologiya manasında eñ yahşı kitaplardan biridir”.

Ekinci Cian cenki yıllarında Emir-Asan oca partizan sıralarında cenkleşti. Cenkten soñ Qazahistannıñ Almatı şeerinde yaşadı. İleride anda, Mariysk muhtar sovet sotsialistik cumhuriyetinden doğmuşlarını da köçürdi.

Qırımtatar ğayeviy miras inkişafında (şimdiki zamanda saqlanmasında) global mana taşığan medeniyet, edebiyat, sanat saasında şüret qazanğan “yolnı ilk açqan”larğa yıldönüm tarihına bağışlanğan tedbirlerni keçirmege bir adet oldı. Olarnıñ rolü iç kiçik körünmemeli. Ancaq, “büyük işlerni, kiçik insanlar yapqanını” hatırlamağa kerek, amma eger tek “büyük iş” altında bütün dünyadaki belgisizlik, ayrı bir insannıñ ise, tek dünya tüşünme şekline öz-özüni ve maiyetini añlav ve aitlik kibi bütün millet maneviyatınıñ eñ müim alqasını temin etken o iç miliniñ terbiyesi qast etilse. Böyle insanlarnı ya emiyetli bir künde, ya da bu şahsiyetke ve ayatınıñ er angi devrine bağışlanğan konferentsiyalarda añalar. Tamam bu insanlar sayesinde bizim milliy adetlerimiz saqlandı. Bugünge qadar qırımtatarlarnıñ tarihı, tili, edebiyatı ile alâqalı malümatlar saqlanıp qaldı. Taşkent pedagogik institutında qırımtatar filologiya bölügi yañıdan quruldı. Anda asırlar boyunca elde etilgenler aza-azar toplandı, hatırlandı ve vatanğa qaytıp, Gasprinskiy, Ayvazov, Mediyev, Çelebicihannıñ hızmetini devam etmege istegen yaşlarğa ögretilmege aşıqıla edi. Yaş nesilniñ borcu – tek zametli emekniñ meyvalarını toplamağa degil, oqumaq da ve eñ müimi halqnıñ medeniy zenginligini saqlağan ve arttırğan, nasıl şartlarda çalışqan, faaliyet etken kişilerniñ ayatı aqqında bilmektir.

* Materialnıñ azırlanmasında 26 yanvar 1978 senesiniñ “Lenin bayrağı” gazetasında Basır Ğafarov tarafından basılğan malümatlar qullanıldı.

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET