“A-a-a, Temir-Aksak-han!” – göñülde uzun vaqıt yañğıray ve bu tatlı esir özüni insan olaraq duymağa imkân bere. Er sefer, dünya edebiyatınıñ şairlerinden biri, Nobel mukâfatınıñ laurâtı İ. A. Büninnıñ “Çangnıñ tüşleri” ve “Temir-Aksak-han” ikâyelerini yañıdan oquğanda bu kibi fikirler aqlımı tekr etmey: kerçek sanat – büyük bir esrardır ve buna toqunmaq içün bazan bir an, bazan da yıllar kerek, amma eñ müimi ayat devamında bunı is etmek.
Qırımda eken, öz işiniñ ustası olğan İ. Büninniñ, kimseni lâqayt qaldırmağan qırımtatar milliy muzıkasını, onıñ epik, tarihiy, balad ve lirik yırlarını degerlendirmemesi mümkün degil.
Bir zamanlar ulu hanğa bağışlanğan, dünyanıñ faniyligi ve tezligi aqqında icra etken fuqareniñ nağme sözlerine ayrette qalğan “Temir-Aksak-han” ikâyeniñ şahısları, uzun vaqıt, içindeki duyğu seslerine diñlenip, deñizge yaqın bir qavede otura ediler. Büninniñ yüksek bediy eserleri, qırımtatarlarnıñ medeniyetindeki halq muzıka ve yırlarınıñ ayrı bir yer ve mana taşığanı fikirlerini ğayri ihtiyariy tarzda ketire edi.
Qırımda er vaqıt bir çoq sayıda çalğıcı ve yırcı bar edi, ayrıca, er ailede halq yırlarını icra etmege sevgenler-kedaylar da oldı.
Körüne ki, kütleviy meraq ve sevginen faydalanğan halq muzıkası, insanlarnıñ teren duyğularına, tüşüncelerine ve qasevetlerine tesir ete edi. Meşur “Muzıka – ruhnıñ tarihı, halqnıñ göñül duyğularına cevap bergen bir sestir” ibaresi, tamam qırımtatarlarğa kelişe. Onıñ farqı şunda ki, qırımtatar muzıkası öz mecaziyligi, örnekliginen ifadeli, onda çeşit renk ve aenkli çizgiler bar, bu sebepten uzun vaqıt içinde şekillengen milliy örneklernen bir çoq ortaq noqtalarına saiptir. Olarğa has bir zariflik, yımşaqlıq, renk zenginligi, lirizm ve kiçik olma alı aittir.
Bir çoq asırlar devamında çeşit halq ve qabilelerniñ medeniyeti çaprazlaşqan dünya, meraqlı, istidatlı usta, çalğıcı ve şairlerini doğurıp, şekillendirdi.
Sürgünlik devrinde yoq etmege imkânsız olğan muzıkanıñ özgün tesirini, yekâne “Haytarma” ansambl çıqışında közetmege mümkün edi. Tolu salonlarda, kontsert programmanıñ ortasında insanlar (angiler aqqında, o zaman Moskvada, yüksek maqamlarda jurnalistlerge: bizim öyle halqımız yoq, bu sebepten mesele de olamaz, dep bildirildi) ğururnen doğruldı ve iç bir zaman olmağanı kibi özlerini qırımtatar olaraq sayıp, tamam bu medeniyetniñ saipleri olğanı içün közlerinde sevinç ve ğurur parıldısı peyda oldı.
Böyleliknen, halq özgün muzıkası çoqusı alda halq ruhunıñ saqlanmasına ve sağlamlaştırılmasına yardım etkeni aqqında eminliknen ayta bilemiz. Keçken asırnıñ başında, sanat ve medeniyetniñ parlaq temsilcileri, (professional) ressam, çalğıcılar qırımtatarlarnıñ halq muzıkasını degerlendirgenlerini qayd etmelimiz.
Manzara resimlerniñ, deñiz resimlerniñ büyük ustası, Qırım sakini, bu yer ve muzıkanıñ zenginligini yahşı bilgen, qırımtatar avalarını kemane çalğan İ. Ayvazovskiy, ayrıca da, bir qaç qırımtatar avanı yazıp, soñradan öz “Lezginka”, “Ruslan ve Lüdmila” operasınıñ 3-ünci perdesinde faydalanğan M. Glinkeniñ sayesinde, qırımtatar muzıkasına belli rus bestekârlarnıñ diqqatını çekmege mümkün oldı.
“Qırımtatarlarnıñ milliy muzıkası aqqında” degen işinde S. İzidinova böyle yaza: “Qırımğa defalarca seyaat etken vaqıt, halq muzıkasını doğrudan-doğru alğılama neticesinde N. Rimskiy-Korsakovnıñ “Deñiz”, “Sadko”, “Şaherezada” kibi şarqiy eserlerinde qırımtatar muzıkasınıñ tellâfuz hususiyetleri, renkligi peyda ola ve is etile.
Dünyaca belli olğan Borodinanıñ “Knâz İgor” operası polovets parçalarınıñ (türküler, hor, oyunlar) temeli olaraq, bestekârğa “Hıdırlez”, “Navrez”, “Derviza” kibi büyük bayramlar sırasında Aqmescit, Bağçasaray, Kezlevde yazılıp berilgen muzıkal motivler alındı.
A. Glazunovnıñ icadında qırımtatar avasınıñ örnek ve zarifligi ayrıca duyula, hususan 1893 senesi yazılğan 4-ünci simfoniyanıñ birinci parçasında”.
Qadimiy halq ve medeniyetiniñ torunlarından biri, istidatlı bestekâr ve muzıkant, ermeni L. Spendiarov qırımtatar halq muzıkası esasında eserlerini ögrenmek ve yaratmaq içün bütün icadını adağanı kerçegi meraqlıdır.
Keçken asırnıñ 30-ıncı yıllarında Rusiyeniñ büyük şeerlerinde, ayrıca Almaniya, İtaliya, Frenkistan, Danimarka, Amerikada icra etilgen eserlerden ğayrı “Qırım taslaqları”, “Uç nehl”, “Tatar beşigi” ve başqa kibi eserler de bellidir.
Aynı devirde qırımtatarlarnıñ özgün mirasınıñ ögrenilmesi ve populârlaştırılması içün büyük isseni, qırımtatar avalarına sevgisini saqlağan leh etnografı Arkadiy Karloviç Könçevskiy qoştı. Onıñ icadınıñ neticesi, V. Pashalovnıñ kiriş maqalesinen birlikte eki türkü cıyıntığı oldı.
Ve cenkten evel devirdeki bir sıra farqlı milletniñ aqiqiy ziyalılar temsilcileri, acayıp avalarnı degerlendire bildi, is etti ve bütün ömür devamında bu avalarğa, bu medeniyetniñ saiplerine – qırımtatarlarğa öz sevgisini taşıp oldılar, bu zamanlar bunı sıq körmezsiñ.
Er alda, eskiden er angi bir halqnı ve onıñ medeniyetini inkâr etmeden añlamaq ve qabul etmege arzusı daa çoq edi. Bu sebepten Andrey Voznesenskiyniñ: “Başqasına nefret duyıp, özünkini sevip olamazsıñ” satırları tamam yerinde aytılmaqta. A. Könçevskiy qırımtatarlarğa qarşı sevgisini ömür boyu taşıdı, “Qırım – menim ekinci vatanım, dünyanıñ bu güzel köşesi ve acayıp qırımtatarları olmadan, yaşağan ayatımı tasavur etip olamayım” – S. İzedinova mektüpten böyle bir parçanen paylaştı.
Soñ yılları, qırımtatarcanı serbest bilgen İ. Ayvazovskiy Şeyh-Mamay şeer çetindeki evine Qarasuvbazardan çalğıcılarnı sıq davet ete edi, olar da sabağa qadar qırımtatar avalarını çala, yırlay ediler.
Diger istidatlı manzara ressamı, yunantatar – A. Kuinci, ayatınıñ qıyın zamanları Qırımğa, Alupkağa, öz evine sıq kelip, deñiz yalısında kezine ve qırımtatar avalarını kemane çala edi.
Şimdiki vaqıt, sürgünlikten bu mubarek yerge qaytıp, bu özgün medeniyetniñ saipleri olğan biz, mirasımızğa muqaytlıqnenmi davranamız, onıñ temizligini ve özüne aitligini saqlamağa tırışamızmı? Analar öz balalarına meşur “Aynenini” yırlaylarmı?
Amma şimdi, er zaman büyük emiyet berilgen qırımtatar toylarında çalğıcılarğa “Limonçiki”, “Namaganskiye yabloki (Namangan almaları)”, “Ey-sanam”, “Karo”, “Abdulla”, “Lübimaya (Sevgilim)”, “Dengi (Paralar)”, “Tanets malenkih lebedey (Kiçik aqquşlarnıñ oyunı)”, “Çervonoçki” ve başqa kibi yırlarnı sımarlağanları raatsız ete, bunı episini añlamaq ve añlatmağa qıyın. Meraqlı özgün milliy muzıkal sanattan vazgeçip, nasıldır ucuz populâr yırlarnı daa yahşı dep bilmek – bu bir afıza coyulması ya da bir zevq yoqluğımı?
Elmira ÇERKEZOVA
