Biz, qırımtatarlar, bir çoq samimiy duyğu, fikir, qasevet ve sevinç kibi teren obrazları saqlı olğan halq sanatı eserlerine – meraqlı medeniyet mirasına saipmiz. Olarda “halq ruhunıñ tarihı”, onıñ terenligi, ruh yüksekligi, onıñ tüşünme şekli, ayrıca ifadelengendir.
Şimdiki zamanda, ekseriyet allarda, keçmiş aqqında afıza silingende ve çoqusınıñ öz tarihını bilmegende, istemeden halq türkülerine, oyunlarına, destanlarına, efsanelerine, örneklerine muracaat etesiñ. Olarda ecdatlarımız tarafından doğru kerçek malümat saqlı, zemaneviy insanlarnı qıynağan bir çoq soñsuz suallerge cevaplar kodlanğandır. Ayrıca, meşur ata sözü-sual “Ne edik, ne olduq, ne olacamız?” asırlar deñişme vaqtında pek sıq ögümizge çıqa. Cevaplar, belki de çoqmanalı “Altın beşik” efsanesinde, romantik “Arzı qız”da, “Gene aldı ğam beni” kederli türküde, “Tatarlığım” ve bir çoq, esasen ğamlı, efkârlı avalarda, bilgi ve maneviylik, Dilâra Bikeç türbesi, ortaçağ han felsefiy lirikası ögünde egilme ğayesinen olğan Zıncırlı medresede, Aşık Umer, Memet Niyazi, Bekir Çoban-zadeniñ eserlerinde, ateşin “Haytarma”da ve acayip “Tım-tım” ava ve oyunındadır.
Er alda, bu eserge qaytsız olğan iç bir qırımtatar yoqtır. Körüne ki, “Tım-tım”da bizni başqa halqlardan ayırğan çoq şey saqlıdır. Belki de, bu özüne has bir kemane sesiniñ, qadın zariflik ve plastikasınıñ ögünde bir egilmedir.
Menimce, qırımtatarlarnıñ arasında “Tım-tım”nıñ eñ yahşı icracısı olmağa tırışmağa istemegen kemaneci, bu oyunnı öz improvizatsiyalarınen icra etmegen ve oynamağan oyuncı yoqtır. Ve bu oyunnı bir kün icra etmege arzu etmegen qadın ve qız da yoqtır. Bu “Tım-tım” adlı adise altında – efsane, muzıka ve ayrı bir plastikanı doğurğan gizlilik, sırlar bardır.
Bu oyunnıñ meşur icracısı – oyuncı ve horeograf Cemile Osmanova “Tım-tım” avanıñ peyda olma efsanesini añlattı.
“Evel zamanda, küneş aynı öz sıcağını berip, bol nur saçqanda, Yer de öz mahsullarnı bergende, bir han yaşay edi, ve onıñ pek dülber, sanki dağlarnıñ bütün güzelligini özüne alğan, tarla, çöller, çiçekler ve deñizlerniñ bütün tazeligini içine çekken Tım-tım adında bir qızı bar edi. Bu sırlarnen örtüli isimde irmaq sesleri, aqqan uçansuvnıñ güdürdisi ve quşlarnıñ ötüşi çağırışa. Oña sevda olğan fuqare kemaneci onınnen bir türlü körüşip, duyğularını añlatıp olamay edi. O, er kün sevgilisiniñ diqqatını çekmek ve ay yüzlüniñ yeşil közlerine daa bir kere dalmaq içün penceresine kelip, aenkli qırımtatar avalarını çala edi. Bunı ögrengen han açuvlandı ve ahlâqsıznı yaqalamağa emir etti. Hannıñ ayaqlarına qadar ketirdiler onı, az qalsın han fuqareniñ başını kesmege emir etecek edi, amma baqışı kemanege tüştü ve taş yüregini titretti. Han çalğıcığa böyle muracaat etti: “Seni, ahlâqsıznı, üç kün üç gecege, zerre ötmeksiz, bir tek kemaneñnen eñ uzaq ve qaranlıq zindanğa yollayım ve üçünci künniñ sabasına dünya körmegen öyle bir avanı uydurmazsañ başsız qalırsıñ. Eger bütün dünyanı ayrette qaldırırsıñ, saña Tım-tımnı beririm. Kederli çalğıcı birinci kün qaranlıqta oturıp, kemane seslerini sayladı, ekinci kün em öz-özünden küle edi, em de sevgilisi içün ağlap oturdı, üçünci kün ise yaşnıñ göñlünden aqıp, kemane yayından misliolmağan güzel bir ava yañğıradı ve oñı “Tım-tım” dep adlandırdı.
Hannıñ bu muzıka seslerini eşitip, qalbi yımşadı ve şöyle dedi: “Tek Aşıq böyle meftün etici avanı uydurıp ola bile”. Sözüni tutıp, yaşlarnıñ qaderleriniñ birleşmesine izin berdi”.
Bugünge qadar bütün dünya bu sırlı, güzel, “Tım-tım” adlı avağa ayretlene. “Tım-tım” – solo qadın oyunı dep sayılmaqta. Belli oyuncı, horeograf – Münir Ablayev bu oyunnı erkek icrasında körgen, qadın icrasında ise o, çeşit tabiat resimlerini tasvirlegen genç qız ya da beden, el ve parmaqlarnıñ ifadeli plastikanıñ nağışçı obrazını köre. “Tım-tım”nıñ eski folklor eseri olğanına, Turkiyede qırımtatar diasporasında, Özbek devlet “Bahor” ansamblniñ oyuncısı, icracısı – Safiye Halilova tarıfından eşitilgen ve qayd etilip, saqlanğan efsane delildir. Kırımda bu eki efsane ilk sefer basıla.
Eski zamanlardan bugünge qadar eki sevdalınıñ sevgi, sadaqat, fedakârlıqnen bağlı güzel bir ikâye kelip çıqtı. Bu ikâye Kefede doğdı.
“Bahar bayramlarınıñ birinde güzel yaş oğlan Üzeir ve zengin tuccarnıñ yekâne qızı Meryem dostlaştılar. Olar daa sıq körüşmege başladı ve olarnıñ qaviy dostluğı, qarşılıqlı meraqları, bir-birine olğan sayğı temiz ve nazik sevdağa çevrildi. Yaş fuqare edi, amma o, qızğa dağ, ormanlarnıñ bol tazelik ve güzelligini, deñizniñ ayat bergen suvunı, kök mavılığını ve çağalanıñ uçuş ürüni kösterdi. Oña olğan bütün şefqatlı erkek sevgisini qartbabasından qalğan eski kemane çalıp, ifadeley edi.
Zaman keçe edi. Üzeir ve Meryem çağına yetti ve qaderlerini birleştirmege arzu ete ediler. Amma qıznıñ babası çobannı sevgenini ögrengende, qızına evden çıqmağa yasaqladı. Sevgilisini sağınıp, Üzeir penceresine kelip, olarnıñ avasını çalmağa başladı. Yaşnıñ bütün sağınma, ihtiras ve sevgisi kemanesinden aqqan seslerninde edi. Böyle cesaretke açuvlanğan qıznıñ babası, oğlannı aqaretledi ve kemane yayını çekip, qırdı. Acı ve aqsızlıqtan yaşlarnıñ yürekleri parçalana edi. Biraz susıp, Üzeir çalmağa devam etti, ve ava parmaqlar altından yañı küçnen pek güzel yañğıray edi. Bir zaman keçti. Olarnıñ dostları, artıq öz ailelerinen bahtlı yaşay edi. Quvulğan Üzeir ise, sevgisine sadıq qalıp, sürülerinen uzaqqa çölge ketti. Pek qart olğanda bile, raatlıq daqqasında, köz ögüne sevgilisi kele edi. Ya Meryem? Tüşünde ya da kerçkekten öyle olğanını aytmağa qıyın, amma qart çoban “güzel Meryem evinden nasıl çekip çıqqanını ve eñ yüksek qayağa çıqıp, Üzeirniñ sürülernen ketken tarafqa uzun-uzun baqqanını bile edi. Keri çağıra edimi, ebediyen vedalaşa edimi, tek uzaqqa uzatılğan qolları qanatqa çevirildi, olarnı qaqıp, yerden qoptı ve tuvğan yerlerindnen ebediyen yoq oldı. Ve bir kün Üzeir nurlar üstünde bir quşnı kördi. Onda öz Meryemini tanımamaq mümkün degil edi. Ve er küneşniñ doğuşında yaş oğlan, oña öz sevgi türküsini yollamağa ve cevap olaraq qız-quşnıñ oyunını – sadaqat, naziklik ve sevgi oyunını almağa aşıqa edi”.
Şimdiki zamanda bu oyun Remziye Bakkal, Selime Çelebiyeva, Cemile Osmanova, Münir Ablayev tarafından icra etile. Kölemli, ifadeli – efsane, ava ve oyun olğan “Tım-tım” eseri, bu çoq yanlı obraznı oyun, eser, türkü üzerinden daa başqa körmeni doğuracaq.
Bugün, güzellik, sevgi, mertlik duyğuları silingende, bu kibi eserler arınmaq içün halq sanatınıñ temiz terenligine dalmağa, ruhumıznıñ sertleşmemesine ve maneviy temellerimizni unutmamağa imkân bere.
Elmira ÇERKEZOVA
