Budapeşt devrinde dünyaca belli alim-filolog Bekir Çoban-zade (1893-1937) özüniñ qoyun defterinde aşağıdaki fikirlerni qayd ete: «Biz «yaşamaq» sözüniñ manasına yetmek, daa doğrusı, onıñ añımızdaki teren manasına yetmege isteymiz. Birazdan añlaşılaki, añlı mahlüq içün yaşamaq – deñişmek eken. Deñişmek – kâmilleşmek, kâmilleşmek ise olduqça mükemmel olmağa ıntıluv demektir». İş bu fikirler sayesinde elimizdeki maruza añılğan meşur tetqiqatçınıñ zamandaşlarına ve kelecek nesillerge bere bilecek mahsulınıñ küçük bir parçasıdır.
Bekir Çoban-zadeniñ «Qırımtatar edebiyatınıñ soñ devri» maruzası öz devri içün kâmillik, ilmiy terenlik misali ola bilecek işlerden biridir. İş bu tetqiqat 1927 s. «İleri» jurnalı yanında teşkil olunğan qırımtatar yazıcıları Keñeşiniñ toplaşuvlarından birinde oqulıp, 1928 senesi arab elifbesinde Aqmescitte ayrı kitapçıq şeklinde çıqarıla. Bu edebiy-tenqidiy maruzanı oquğanlar onıñ hususiyligini seçip, mında edebiyat nazariyesi, tarihı ve edebiy tenqit meseleleri haçlanıp ketkenini qayd eterler. Böylece, alim keçmişniñ ağzaviy ve yazılı edebiy ananeleri esasında qurulğan XX asırnıñ iygirminci senelerindeki edebiyat inkişafını içtimaiy-siyasiy, iqtisadiy vaziyet, qırımtatar şiiriyeti ve nesri ilerilemesiniñ iç ve tış sebepleri, bu devirde edebiy aqıntılarnıñ mevcutlığı, milliy şairlerniñ icatlarındaki mevzuat, janr ve üslüp hususiyetleri, münderice ve şekil, poetika incelikleri kibi allar üzerinde fikir yürsete.
Qayd etmeliki, şu devirde böyle fikirlerinen paylaşmağa ve maruzada adları keçken insanlarnıñ qalem mahsulına dair «üküm çıqarmağa» belki B. Çoban-zadeniñ aqqı çoqçadır. O, «…eman episi şevq ve eyecan issi ile mütehassis bulunıyorlar, ayatıñ nuqsanlarını degil, daima ümüt veren gülgüli taraflarını göriyor ve bunuñ içün ömürimizin angi acıyan tarafından yazsalar yazsınlar, şiirleri daima ümitle bitiyor…» dep yazması tevekkel degildir. Zaten pafosqa adden berilip ketüv olarnıñ eserlerini zayıflaştırğan. Ayrı bir söz ve ibareler o derece uymağan ki, bazıda eserleriniñ emiyetli ğayeleri bu ifadeler yanında bediiy küçüni coyğan. Ğaye ve onıñ aks etilmesi olduqça seslenmek kerekligini izaatlamaq maqsadında tenqitçi icatkârlarnı samimiylikke ve sözlerni çertip-çertip almağa çağıra. O, qandırıcı ve añlayışlı seviyede bediiy icatnıñ esas printsipini belgilep, münderice ve bediiy şekilniñ yekpareligi eserniñ bütünligini teminleycegini köstere. Bu sırada o, açıq göñülnen Abibulla Odabaşnıñ «tilsizligi», Memet Nuzet «tiliniñ temizligi», Fevzi Abdulhaynıñ ifadesiz sözleri, Ziyadin Cavtobeliniñ mevhumları, Ümer İpçiniñ «futurizmi» aqqında ayta. Soñkisine nisbeten tenkitçi atta böyle yaza: «…Qaytsız, üzüntüsiz, zametsiz şiirâzan istidatlı adamnıñ verecegi bundan başqa olamaz. Pyesalarındaki İpçiye göre şiirlerindeki İpçi çoq acemi!..»
Devir hususiyetlerini, keçit zamanına has umumiy çizgilerni aydınlatmaq maqsadında Bekir Çoban-zade konkret tarihiy eserlerni közden keçirmelidir. Bu allar edebiyat mündericesiniñ deñişmesi ve yañı devirniñ talaplarına uymaq kerekligi meselesinen bağlıdır. Cümleden, «şairlerimiz öz devriniñ esas hususiy çizgisini köstermege ihtidarlılarmı?» sualine cevaplanır eken, B. Çoban-zade «…ayat ve ömrü iyi bilemiyorlar, bunuñ içün eserlerinde meseleler yerine levhalar, taliller yerine tavsiller, canlı tiplererine «Şarq», «Ğarp» gibi geniş alemler bulunıyor…» dep yaza.
Bu fikirler yuqarıdaki acizlikniñ sebepleri üzerinde baş yordurta. İşte, bu sebeplerni B. Çoban-zadeniñ özü köstere. 1924 s. Bakuda neşir etilgen «Türk-tatar lisaniyatına methal» kitabında alim şunı yaza: «Tilimiz faqırlaşmasınıñ sebepleri: birinciden, iqtisadiy, ilmiy, siyasiy merkezlerimizniñ olmayuvı; ekinciden, tilleri bizimkine yañın devletlerniñ harabege oğratılması; üçünciden, yat müit ve medeniyetlerge kirip, olarnı qabul etmemiz». Bu allar ise edebiy-bediiy varislikniñ aqsap başlamasına çalışa. Şunıñ içündir ki, yigirminci senelerniñ ayrı yaş şairlerine has hususiyetler arasında futurizmge meyil berüv, til faqırlığı neticesinde bediiylikniñ zayıflığı, kendisiniñ icadiy ceetten ösmesi ve bediiy özgügliginiñ mortlaşmasına baqmadan belli şairlerge taqlit etüv kibi çizgiler yer alğan. Aynı zamanda Cafer Ğafar, Ümer İpçi, Cemil Seydamet, Tanabaylı kibi yaşlarnıñ nesiri ve dramaturgiyası işanç doğurğan. İşte, añılğan devir olarğa ileride dallanmaq içün tecribe toplav ve etrafnı ögrenüv zamanı olğan.
B. Çoban-zadeniñ bazı fikirleri üzerinde tartışmaq mümkündir. Meselâ, «Qırım hanlığı devrinde bizim ecdadımız eline qalem tutmuş degildir» ya da «qırımtatar edebiyatınıñ… keçmişi bizim içün ğayıp» taqım fikirlernen mahsus tüzetüvlersiz razı olmaq zor. Ya Müdamiy, Ğazaiy, Afifiy, Rezmi, Selim Geray, Aşıq Ümerniñ adları?! B. Çoban-zade «bizim bügünki edebiyatımız büyük, aşağı-yuqarı yüz yıllıq bir fasıldan, sükünetten soñra doğdı» dep yaza, amma, zan etsek, muayyen bir içtimaiy-siyasiy ve seciyeviy sebepler tesirinde edebiy inkişafta yüz bergen turğunlıqlar ve canlanuvlar aqqında aytılsa, daa mantıqlıca olur edi, çünki edebiy protsess eppeyi vaqıt inkişaf etmey, dep tüşünmek yañlıştır.
Bundan da ğayrı edebiyatşınas «…nesriñ de bir şekli pyesacılıq olsa, ikinci şekli ikâyecilik, felyetoncılıq, romancılıqtır. Bunlar arasındaki farqlar göstermeye degmeyecek qadar azdır» dep yaza.
Böyle der eken, belki edebiy türler arasındaki sıñırlarnıñ şartlılığı közde tutuladır. Çünki yazma edebiyatnıñ tür ve janrlarını ya psihologiyanıñ türlü adiselerine, ya tilşınaslıq, ya da vaqıt ve felsefeniñ ayrı derecelerine ait etmek areketleri XX yüzyıllıqta da devam etken. Amma Platon ve Aristotelden başlanğan anane devirlerge boysunmaz ve deñişmez ki, o edebiy çeşitlerniñ eser tizilüvindeki emiyetini sıñırlay, ve neticede biz nesir, lirika ve drama ve olarnıñ janları aqqında fikir yürsete bilemiz. Zaten, meselâ, povest ve ikâye janrlarınıñ hususiyetlrini qarıştıruv misalleri edebiyatımız tarihında mevcut olğan ki, milliy ediplerimiz olarnıñ farqı ve hususiyetlerine pek barmağan olsalar kerek (Ümer İpçi, «Mırzanıñ hatire defterinden» (1926 s.), A.S. Ayvazov, «Annecigim, nerdesiñ? Kel» (1927 s.). Bu al ise daa bir defa XX asırnıñ 20-ci senelerindeki nazariy edebiyatşınaslıqta çeşit türlü fikirler ve aqıntılar çatışa bergenini tasdiqlay. Aynı zamanda B. Çoban-zade mezkür maruzası üzerinde çalışqan 30-cı seneler arfesindeki ve biraz soñraki yıllar müiti nazariy poetika meselelerinen oğraşmaq içün pek de elverişli olmağanını qayd etmeli. Qırımtatar halqınıñ edebiy ve edebiyatşınaslıq mirası azmı-çoqmı ciddiy sürette tek sekseninci seneleri ögrenilip başlağandır, o da – esasen empirik usulda. Tam manadaki nazariy problemalar daa özüniñ tetqiqatçılarını beklemekte. Bu sayede Bekir Çoban-zadeniñ añılğan maruzası ziyadesile qıymetlidir.
ŞEVKET YUNUS
