Eşref Şemi-zade: eki körüşüv ve bir portret

26.07.20209:58

Balalıqta ana-babama ve büyüklerge çoq sual bermey edim, sadece güzel, duyğulı, namuslı, muabbet tolu soylarımnıñ sevgi çevresinde bulunıp, olarnıñ samimiy duyğularını içime çektim.  Aluşta rayonınıñ Küçük-Lambart köy sakini olğan Gülzade qartanamnıñ Aluşta ve Yalta arasındaki ayatnı, köydeşleriniñ er biri özünce acayip olğanı aqqında hatıralarını diñlep, men taacip insanlarnen meskün tılsımlı, içine tüşüp qalğan bir ülkeni tasavur ete edim.

Menim küçük adam – menim «Altın beşigim» ayat devamında yüregim ve afızamda belli bir yerni aldı. Kontrastlar ayatımda mektepni bitirgen soñ ve Taşkentteki institutqa kirecegimde   peyda olmağa başladı. İstemeden sade olmağan suallerge doğru cevaplar tapmağa qıyın edi, çünki kommunistik rejiminde, qırımtatarlar içün ayrıca duyulğan ekili standartlar mevcut edi – bir türlü şey aytılıp, başqa şey yapıla edi ve bu sovet devlet milliy siyasetinde açıq-aydın körünmekte edi.

«Dünyanıñ eñ güzel ülkesinde» arqanda er vaqıt «qara adam» bar olğanı ve er kes bir-birini taqip ete duyğusı terk etmey edi.

Aqıl asırı dep adlandırılğan XX asırda, Sovet Birliginde bir çoq halq bütünley hainlikte qabaatlanğan edi. Qaysı halq? – 18 yaşımda eken menim içün añlaşılmaz edi. Ne içün böyle ola? Kim qabaatlı? Kimde ve qayda qasevetlendirgen  ciddiy suallerge cevap qıdırmalı?

«Qulım, sen talap et, men yardım eterim». Taqdir qıdırğanlarğa mail, ayat tecribesinde buna inanmağa kerek oldı. Suallerime cevaplarnı yahşı kitaplarda, sanat eserlerinde, ve elbette, dinde – islâmda ve taqdirniñ ayat yolumda qarşılaştırğan meraqlı, oqumış ve namuslı insanlarda tapa edim.

Taşkent teatral-bediiy institutınıñ sanatşınas bölüginde oquğanım zaman, öz tamırlarıma, ananeviy qırımtatar medeniyetine, sanatına istemeden sualler ve meraq peyda oldı.

Kitaphanelerde uzun araştırmalardan, şairlernen, yazıcılarnen subetlerden soñra Kâzim Eminov ressamınen qarşılaştım. O maña zemaneviy qırımtatar ressamlar aqqında pek qıymetli bilgiler berdi ve Eşref Şemi-zadege muracaat etmemni tefsiye etti. Tek o, ananeviy qırımtatar sanatı nasıl olğanı sualine cevap berecek, medeniyetimizniñ hususiyetleri, has çizgileri aqqında añlatıp olacaq dep, qayd etti.

Bir çoq şey tek mında, Qırımda, qaytqanımız soñra, öz araştırmalarıma devam etip, esas qısmı yoq etilgen ve XX asırnıñ 37-38 seneleri repressiyağa oğrağan ya da Alupkalı Tahtara Afuzov kibi partizanlarnen bağda bulunğanı içün faşistler tarafından qurşunğa tizilgen tasviriy sanat ve ressamlar aqqında kerek malümatnı azar-azar qıdırıp, tapmağa başlağanım soñra soñuna qadar añlaşıldı. O vaqıt, 1970-inci senelerniñ soñunda Taşkentte keçirilgen eki körüşüv meni pek tesir etti.

Telefondan evelden yapılğan añlaşmadan soñra, Eşref Şemi-zade samimiyliknen, büyük bir diqqatnen evinde misafir etti ve maña medeniyetimiz aqqında, mümkün aytmağa, bir lektsiya oqudı, amma ne yazıq oñı qayd etmedim.

İlk sefer ögümde bir kerçek şahsiyet olğanını is ettim ve añladım. Yüksek medeniyet ve keniş bilgilik ile, şahsiyeti Büyük Sovet Entsiklopediyasına kirgen güzel, zengin bir tilnen yazılğan lirik milliy obrazlarnıñ müellifi, Eşref Şemi-zade mennen meraqlı mevzularda pek sade ve açıq laf etti. O ande, edebiy tilimizniñ, şiirimizniñ, milliy medeniyetimizniñ vaziyeti oñı terenden telâşlandırğanını ve raatsız etkenini ve er kesni qarıştırmağa, deñiştirmege tırışqanını bir cemiyette ne qadar zor olğanını añladım.

Ananeviy qave sırasında Eşref ağa menim meraq alanlarımnen meraqlandı, şiiriyetke avesim olğanını ögrengen soñra yavaştan şair ve şiiriyetke keçti. Hususan, Enver Selâmetniñ «Bilgen olsa Prometey» (1977 s.) adlı yañı eserine toqunıp, milliy olaraq adlandırmağa mümkün degil dep qayd etti, çünki bu obraz bizim seciyemizge pek kelişmey ve türk medeniyetine köre degil. Cenkten evel belli olğan Enver Selâmet, o devirde bir qaç kere yañıdan basılğan «Altın balta» adlı bala kitabınıñ yazıcısı, belki de bu şartlarda tam olaraq nasıl davranacağını bilip olamadı. Çirçik fabrikalarından birinde bir süsleyici ressam olaraq çalışıp, vaqıt-vaqıt şiiriyet yaratıcılığına yönele edi. Güzel bir adam ve yahşı bir şair, ğaliba, bir şeylerni yahşı añlamay edi. O, özünce samimiy edi. Zaman, Eşref Şemi-zadeniñ degerlendirmesiniñ ve taliliniñ doğrulığını isbatladı. Halqnıñ Qırımğa qaytqanından soñra, E. Selâmetniñ «Altın balta» bala içün eseri yañıdan yayınlandı, «Bilgen olsa Prometey» poeması ise halq arasında öyle de meşur olmadı.

Qırımtatar medeniyetiniñ canlanması sırasında bu yanaşmanıñ aktualligi, Qırım boyunca ve tışında çoq sayıda yañı folklor gruppalarınıñ bizim özgün sanatımıznı temsil etkenleri, hususan şimdiki zamanda añlaşılmaqta. Şairler, ressamlar, bestekârlar ve digerleri öz yaratıcılığında milliy sanat, medeniyet meselesine büyük mesüliyetliknen yaqınlaşmalı. Eger biz kerçekten onıñ saf alınen yañıdan yaratılması içün qaytqan olsaq, esas ıntıluv, milliy tabiatnı, umumiyleştirilgen bediiy obraz em şekil ve em de er şeyden evel mündericesine köre tapma ve yerine ketirme arzusı olmalı.

Yahşı, kerçek bir sanat eseriniñ sıradan olğanından nasıl ayıra bilecegimiz sualine, Eşref ağa şöyle bir cevap berdi: pek qolay – yahşı bir eser bir kereden aqılda qalır, sıradan eser ise tez unutılır.

Taşkentte 1960-1970 seneleri acayip, halq tarafınlan sevilgen  «Közyaş divar» şiir-destannıñ müellifi – Eşref Şemi-zadeniñ, tam küçte çalışma fırsatı yoq edi, çoqusı vaqıt edebiyatşınaslıqnen oğraştı, eski özbek tilini mükemmel bir şekilde ögrenip, özbek edebiyatı üzerine maqaleler yazdı. Keniş ve yımşaq bir yüregi olğan, halqını sevgen, münis bir adam edi. Sıq-sıq evde misafir qabul ete, tanış ve arqadaşlarına bara edi. Alma-Atı şeerine köçken soñ, tez zaman içinde Qazahistannıñ esas kinovesiqalıcı, qaysınen bağlı hatıralarım şimdilik öyle de Alma-Atıda qaldı – Emir Faikovnen tanış oldım ve Eşref Şemi-zadeniñ onıñ evine kelgenini ögrendim.

Ekinci körüşüv sırasında Eşref Şemi-zade Maksimilian Voloşinni menim içün bir şahsiyet ve şair olaraq açtı. İlk olaraq bir kresloda otırıp ve meni qıynağan suallerge cevap bergen M. Voloşinniñ «Şair evi» («Dom poeta») adlı şiirini oquğanı aqlıma kele. O zamanlarda bu şiirni M. Voloşinniñ eserler cıyıntıqlarında tapmağa imkânsız edi. Bu körüşüvden, bir qaç yıl soñra, Moskvada 1982 senesi bastırılğan «Şair kitaphanesi» («Biblioteka poeta») seriyasından bir şiirler cıyıntığını satıp ala bildim. Daa soñra, Qırımnı pek sevgen ve künleriniñ soñuna qadar, tamamen yañı, voloşin bir şekilde añlatılğan Köktebelge sadıq qalıp, o, em bir şair, em bir ressam olaraq icadınen meni ayrette qaldırdı.

Şair Eşref Şemi-zadeniñ ağzından eşitilgen, 1926 senesi yazılğan başqa bir şairniñ eseri meni pek tesir etti, afızamda silinmez bir iz qaldırdı.

Qırımtatarlarnıñ ananeviy bediiy sanatları aqqında malümat toplamasınen beraber, Özbekistannıñ bir çoq şeerlerinden zemaneviy qırımtatar ressamlar, grafikçiler, eykelciler de ortağa çıqtı. O zamanğa qadar, bir sanatçılar гыефhanesinde, daa büyük ve pek yaş nesilde toplaşıp, kelecek içün planlar yaptıq, bilgi paylaştıq, yañı eserlerni kösterdik, muzıka aletlerinde halq eserlerini çaldıq.

O vaqıt er biri menim içün yaqın, tuvğan insan, «Altın beşik»teki köydeşim edi. Bulardan biri, cenkten evel devirinde qırımtatar sanatınıñ belli bir erbabı – Seit-Halil ağa Osmanovdan Eşref Şemi-zadeniñ portretini yapmağa rica ettim, ve Allağa şükür, bu portret şimdi Qırımtatar sanat müzeyiniñ fondunda yer almaqta.

Cevap qıdırğan sualler ayatımı daa añlamlı ve toyğun alğa ketirdi. Ömür yolculığımda acayip körüşüvler olğanına ve bularnıñ ekisi şair Eşref Şemi-zadenen keçkeni içün taqdirime minnetdarım. Matbuatta onıñ aqqında bir çoq derc ve hatıralar bar edi ve bunnen beraber böyle sual peyda ola: Eşref Şemi-zade bugün halqı, tili, medeniyeti, edebiyatı ve sanatınen olğan er şeyni nasıl qarşılar edi? Ve er birimiz bu sualge doğru bir cevap tapmağa tırışsıñ.

Sanatşınas Elmira ÇERKEZOVA

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET