Kezlevniñ orta asır qısmı tüz bir deñiz yalısında yerleşti. Oñaytlı ve raat – yüz tarafınen cenüp-şarqqa, keñ Kalamita körfezine ve açıq avada yahşı körüngen Qırım dağlarınıñ yolağına, ufuqta ğururlı bir Çatır dağğa baqa.
Bir zamanlar, orta asırlarda, tahminen üç kilometr uzunlığında, 6-8 metr yüksekliginde, 3-5 metr kenişliginde bir qale divarı tarafından sarılğan Kezlev, beşköşelik şeklinde edi. Endeknen sarılğan divar, üç asır boyunca devamlı küçleştirile ve qurulıp bitirile edi. Faqat, künümizge qadar, viraneler bile yetişip kelmedi – divar bozuldı ve taşlar yañı binalarda qullanmaq içün taşındı.
Bir zamanlar şeerge beş qapı alıp bara edi: iskeleden ğarptan, şarqtan, cenüp ve şimalden, baş qapı olaraq Bağçasaray tarafına alıp barğan Odun-Bazar Qapısı sayıla edi.
Aqmescitteki kibi tar qıyış soqaq labirintlerine saip haotik olaraq qurulğan şeer maallelerinde tatarlar, türkler, qarailer, urumlar, ermenler ve başqa halqlar yaşay edi. O vaqıt şeerde üç binlik türk garnizonı yerleşti, XVI asırda açılğan han ticaret limanı çalıştı ve liman aynı ande 200 gemini qabul ete bile edi. Şeer şiddetli olaraq qurula edi, hususan qırım tahtına çıqqan, taclama merasiminden soñra İstanbuldan I Devlet Geray hannıñ qaytqanından soñra. Öz tahtqa çıqma şerefine yarımadada eñ büyük, muazzam, güzel camini, tamam mında, Kezlevde qurmağa emir etti. Bu şeer han içün ekinci İstanbul, quvetleşken hanlığınıñ kelecek paytahtı kibi körüne edi, çünki Bağçsaray artıq tar ve kiçik oldı.
Cami, Qırım hanlığınıñ ayatında müim ve tantanalı adise içün qurulğandır. İstanbulda hanlıq aqlarını (fermannı) alğan Qırım hanları, başta fermannıñ halqnıñ ögünde bildirilgen Kezlevge kele ediler. Bundan soñ han, camide saqlanğan hususiy bir senette imza çeke edi. Bu merasim Cuma Camide keçirile edi. Tek bu merasimden soñra han, Bağçasaraydaki iqametgâhına keçe edi. 1837 senesi Qırımğa seyaatqa kelgen A. Demidov, ilk olaraq Devlet Geraynıñ imzası olğan 18 han tarafından imzalanğan böyle bir senet bar olğanına dair bir delil qaldırdı.
Esas binanıñ kare odasında ibadet qılına edi. Cenüp divarı, oymalı stalaktitten yapılğan açıq bir mihrabnen yaraştırılğandır. Mihrabnıñ sağında, vazife sırasında mollanıñ bulunğan yüksek bir minber yerleşmektedir. Qubbeniñ temelinde oyulğan 16 pencereden keçken yarıq camini toldura. Bundan qubbe yengil körüne, sanki ağırlıqsız bir şekilde aveley. Ğarp ve şarqtan, bütün taqımğa ciddiyet ve tantanalıq bergen eki 35 metrlik minare camige tayanmaqtadır. Cuma Caminiñ tarihı 450 yıllıq olmasına baqmadan, bina mimariy çezüv cesareti, planlaştırma özgünligi, şekillerniñ lakoniklik ve mütenasipligi ile farqlanmaqta. Bir zamanlar caminiñ qurulmasınen bağlı efsaneler dolaşa edi.
Bulardan birine köre, Seid-Balli efendi adında bir usta camini bir gecede qurdı. Sanki aqşam çalışmağa başladı ve saba büyük işini bitirdi. Diger efsanelerde, Cuma Caminiñ müellifligi Mengli Geray Hannıñ saray ressamı ve soytarı, nasıldır bir Men Arslanğa ait olğanı añlatıla. Faqat asıl qurucısı dünyaca belli türk mimarı Oca Sinandır.
Tamam oña, belli mimarğa, matematikçi, astronom, müendis, dünyağa üç yüzden ziyade yapı bergen ustağa han Kezlev camisiniñ leyhasını sımarış etti. Cami içün örnek, Konstantinopoldeki belli Ayya-Sofiya oldı. Aynı zamanda onıñ tarafından dünyaca meşur yapılar inşa etildi: İstanbulda Şehzade camileri ve Suleymaniye, Edirnede Selemiye.
Bizansnıñ mimariy üslüplerini musulman şarqnıñ şekillerinen birleştirgen Oca Sinan, adiylik ve tenessüpliginen pek güzel bir yapı qurdı.
Qurulış vaqıt meselesi alâ davalıdır. Soñ malümatlarğa köre, cami uzun bir vaqıt içinde quruldı, büyük ihtimal 1552-1564 yıllar arasında. Oca Sinan uzun bir ömür yaşadı – yüz yıl qadar. Yunan tamırlı, askeriy bir tasil aldı, daa soñra tek askeriy degil, aynı zaman da fortifikatsion sanatını da ögretkenleri yañıçarlarınıñ korpusına kirdi.
Askeriy seferler sırasında Sinan özüni pek yahşı bir qurucı olaraq kösterdi ve Sultan oñı baş mimar olaraq tayinledi. O zamandan berli meşur mimarnıñ faaliyeti başlandı. Bir çoq Renessans temsilcisi kibi Oca Sinan da çoq taraflı bilgili bir insan edi. Episi olıp, Türkiyeniñ çeşit şeerlerinde ve tışında üç yüzden ziyade mimariy taqımlarnı qurdı. Olarnıñ sırasında 131 cami (81 büyük ve 50 kiçik), 55 medrese, 19 dürbe, 17 kervansaray, 14 minare, 31 saray, 35 amam, 5 suv kemeri bulunmaqtadır.
Mimar Sinan Osmanlı imperiyanıñ küçü ve qudreti olğan bir zamanda yaşadı. Üç padişa – Birinci Suleyman (Qanuniy), Ekinci Selim ve Üçünci Murad vaqıtında saraynıñ baş mimarı olaraq hızmet yaptı ve imperiyanıñ küçüni temsil etken mimarlıq yapılarnıñ müellifidir. Sinan ölüminden soñra devamcılar içün bir avtoritet olmağa devam etti, mimarnıñ unikal istidatı kelecek nesillerge sayğı ve ayranlıq qazandırdı.
XX asırnıñ 80-inci yıllarnıñ başlarındaki restovratsiyadan soñra Sinannıñ Cuma Camisi, bir çoq ziyaretçiniñ közlerini memnün etip, ilki şeklinde ortağa çıqtı. Sabıq Birlikniñ topraqlarında tek çoq qubbeli cami olğanı, onıñ unikal olmasına şaatlıq etmektedir.
Gülnara KERİMOVA tarafından azırlandı
