Çölmekçilik, Qırımda asırlar boyunca tarqalğan eñ eski zenaatlardan çeşitlerinden biridir.
XIV-XV asırlarda, yarımadada Bizans adetlerniñ ve Şarqnıñ dekorativ sanatlarınıñ birleşmesini köstergen original savutlarnıñ imalatı inkişaf etti. Bu devirniñ Qırım imalat merkezlerinden biri Aluşta edi.
Bu regiondaki qazma işlerinde tapılğan dekorativ tabaqlar, detallerniñ toyğunlığı ile resim zarifligi ve mürekkepliginen farqlana. Adet üzre tabaqlar profil olaraq balıq ve quş resimlerinen bezetilgen edi.
Quş ve balıqlarnıñ resimleri, madenli savutlarnıñ bezetilmesi içün has edi. Orta asır devrinde dekorativ-ameliy sanat ananeviy eserler üzerindeki bu ve diger resimler temsiliy ve diniy bir hususiyetni taşıy ediler. Aluştadan ğayrı, çölmekçilik imalat merkezi olaraq ve qaysılarında çamur pişirgen sobaları tapılğan Eski Qırım, Suvdağ, Balıqlava sayıla ediler.
Bu ve diger yerlerde çölmek imalatı, başqa zenaatlarnıñ sırları kibi nesilden nesilge keçti. Anane yaratıla edi ve iş usulunıñ serbest qullanması işlep çıqarıldı. Turmuşta sade, oñaytlı ve bunnen beraber şekillerniñ ifadeli plastikasınen farqlanğan ufaq çift saplı «qoş qulaq», «bakrac», «bardaq», «çölmek», «gül çerep» kibi savutlar ve ayrıca «lüle baş» degen uzun çekilgen boruçıqlarda çölmek uclar büyük tarqalmanı aldı. Rus imperiyası tarafından Qırımnıñ fetihinden soñra qırımtatarlarnıñ ananeviy medeniyeti yavaş yavaş azalmağa başladı.
Sovet devrinde, 1920-1930 seneleri, qırımtatarlarnıñ halq dekorativ-ameliy sanatınıñ yañıdan canlanması içün bir umut peyda ola. Aynı zamanda ortaqlıqlar Bağçasaray, Aqmescit, Kezlevde teşkil olğan edi. Bu devirde çölmekçilikniñ yañıdan canlanma merkezi olaraq Bağçasaray şeeri oldı. «İleri» ortaqlığında sade ve zarif şeklinen farqlanğan «bardah», «quman» ve diger çölmek eşyaları yapıla edi.
Ekinci Cian cenki ve sürgünlik, bir çoq zenaatnen beraber çölmekçilikniñ de unutılmasına sebep oldı.
Çölmekçilik sanatınıñ zengin ananeleri olğan Orta Asiyada, hususiy tasil alğan qırımtatar ressamları sergilerde iştirak etmege başladılar. 1970-1980 yılları Özbekistandaki çölmekçilikniñ yükselmesi sırasında, Seitmemet Yakubov, Fevzi İbragimov ve İzzet Ablayev kibi ressamlar bütünsoyuz ve cumhuriyet sergilerinde birinci olıp, ev eşyalarını ve bir çoq cemiyet binalarnı yaraştırğan monumental işlerini taqdim ettiler.
Qırımtatarlarnıñ dekorativ-ameliy sanatınıñ yañıdan canlanması meselesi, halqnıñ esas qısmnıñ 1990-ıncı yıllarnıñ başında vatanğa kütleviy olaraq qaytmasından soñra ortağa çıqtı. Birden ananeviy nağış, toquma ve quyumcılıq sanatlarnıñ yañıdan canlandırma ıntılmaları yapıldı.
Şimdiki zamanda, ananeviy ameliy sanat çeşitleriniñ iç birinde, Orta Asiyanıñ eski medeniyetinde terbiyelengen çoq sayıda yüksek ihtisaslı usta yoqtır. Seitmemet Yakubov, Rustem Yakubov, Fevzi Seithalilov, İzzet Ablayev, Şamil İlyasov, Rustem Skibin, Abdül Seit-Ametov ve Mamut Çurlu ameliy sanat ressamları içün örnek taslaqlarnı işleyler.
Qırımnıñ Marino, Gruşevkada çamur karyerler ve Drujkovodaki beyaz çamur karyerlerniñ bar olması, yüksek bediiy seviyege çıqaracaq çölmekçilik sanatınıñ büyük inkişafı içün yahşı bir temeldir.
Sanatşınas Elmira ÇERKEZOVA.
