«Ha-ha-ha»nı hatırlap

26.12.202018:48

İ. Gasprinskiy neşir etken

«Ha-ha-ha» mecmuasınıñ

115 yıllığı munasebetinen

1883 senesi aprel 10-dan çıqıp başlağan, ХХ asırğa qadar Rusiye imperiyasında yekâne türkiy tilli gazeta – «Terciman» 35 yıl devamında (1918 senesi fevral 23-ke qadar) neşir etildi.

Ebet onı teşkilâtlandırmaq qolay olmadı. Öz niyetini ömürge keçirmek içün İsmail Gasprinskiy senelerce nice-nice çinovniklerniñ qapılarını açmadı, muracaatta bulunmadı, özüniñ halis niyetini añlatmadı. Bu arzu-niyet, endi aytqanımız kibi, tek 1883 senesi niayet ömürge keçti.

İsmail oca faqat «Terciman»nı çıqaruvnen sıñırlanmadı. O, öz neşriyatında yıllar boyu çoqtan-çoq oquv qullanmaları, derslikler, populâr risaleler, kitapçıqlar çıqardı.

Aradan yigirmi yıldan ziyade vaqıt keçken soñ – 1906 senesi qadınlar içün «Alem-i nisvan» («Qadınlar dünyası») aftalıq mecmuasını, aynı şu yılı qırımtatar tilinde «Ha-ha-ha» mizah gazetasını, 1908 senesi arap tilinde «Al Nahda» («Canlanuv») gazetasını, 1911 senesi «Alem-i subyan» ( «Balalar dünyası») mecmuasını çıqardı.

 2021 senesiniñ mart ayında «Ha-ha-ha»nıñ ilk dünya yüzü körgenine 115 yıl olacaq. Men bu yerde işte şu neşir aqqında toqtalıp keçmek isteyim.

 «Alem-i nisvan» çıqıp başlağan soñ 1906 senesiniñ başında İ. Gasprinskiy aftalıq mizah veraqası çıqarmağa qanuniy ruhset berilmesini rica etip Tavriya gübernatorı Y.N. Volkovğa yazma sürette muracaat ete.

 Bu neşirde musulmanlar ayatından tenqidiy-satirik şiirler, öçerkler, lâtifeler, felyetonlar, çeşit satirik mecmualardan alınğan original karikaturalar ve niayet reklama ilânları basılacağı beyan etildi. O ucuz olacaq (poçta masrafları da qoşulsa, bir yıllıq fiyatı üç kümüş) edi.

 Niayet veraqanı çıqarmağa izin alındı. O çıqıp başladı. Lâkin teessüf ki, başqa satirik neşirler kibi «tişlegen» gazetalar sırasına qoşulamadı, ne faqat başqa ülkelerde, atta Qırımda bile populâr

olamadı ve qısqa vaqıt içinde çıqarılması toqtatıldı. Lâkin şunı da aytmalı ki, o, mizah janrında faaliyet köstergen ilk qırımtatar neşiri oldı. Bu, milliy matbuatımızda yañılıq edi.

 – «Ha-ha-ha» öz bediiy ve acviy baqışlarınen 1905 senesi Bakuda çıqqan «Molla Nasreddin»nen boy ölçeşamadı», – dep yazğan edi 1930 senesi öz devrinde meşur türkşınas alim, akademik A.Y. Krımskiy özüniñ «Qırımtatarlarnıñ edebiyatı» maqalesinde.

2001 senesi ulu atamız İsmail bey Gasprinskiyniñ 150 yıllığı keniş nişanlanacaq edi. Aynı o yılı «Ha-ha-ha»nıñ da 95 yıllığı.

Yubiley arfesinde qırımtatar yazıcıları bölüginiñ reisi, «Yıldız» mecmuasınıñ baş muarriri Şakir Selim maña muracaat etip: «Ablâziz, mına yaqında Gasprinskiyniñ 150 yıllığı olacaq. O çıqarğan «Ha-ha-ha» acviy veraqasınıñ da 95 yıllığı. Eger «Yıldız» mecmuasına ilâve olaraq «Ha-ha-ha»nı ayrı satirik jurnal şekilinde çıqarıp başlasaq ulu atamıznıñ ruhu şad olur, onıñ işini devam ettirgenden olur edik, ne deysiñ?» – dedi.

  – Pek yahşı niyet,  – dedim men.

  – Şu şeyge sen yolbaşçılıq yapsañ. Men bilem, bu saada seniñ tecribeñ yeterli, aman-aman on yıl Qırım radiosında «Sabalar hayır» şaqa-qorata eşittirüvini alıp bardıñ. Men ise elimden kelgeni qadar saña yardımcı olurım,  – dedi.

Böyleliknen men razı olıp, bu işke kiriştim. Ebet sermiyamız sıñırlanğan edi. Onıñ içün mecmuağa ştatlar almaq meselesini kötermedik ve ziyalılarımıznıñ icadiy qoltutuvınen bu işni eki adam, yani baş muarrir (men özüm) ve ressam (tecribeli acayip ressam A. İvançenko) başladıq.

 Ressamımız mecmuanıñ logotipini (serlevasını) azırladı. Baqıp, taqdirledik. Başqa bütün teşkiliy işlerni, şu cümleden onıñ maketini de men özüm yaptım. Mecmuanıñ birinci sanına «Muarrirden» degen kiriş sözü yazdım. O, böyle edi:

«Sayğılı şaqa-qorata mühlisleri! Közüñiz aydın! Aradan tamam 95 (!) yıl keçken soñ biz kene bar sesnen «Ha-ha-ha» dep külüp başladıq.

1906 senesiniñ yanvar ayında ulu atamız İsmail Gasprinskiy Tavriya gübernatorı Volkovğa aftalıq yumoristik veraqa çıqarmaq içün şeadetname bermesini sorap muracaat etken ve izin alğan soñ o sene aprel ayında «Ha-ha-ha» adlı aftalıq satirik ve yumoristik gazetanı çıqarıp başlağan edi. Onda «Sivri-sinek», «Ahmet ahay», «Nasreddin degil» kibi tahallüslarnen qalemi ötkür yazıcı ve ressamlarımız iştirak ettiler. Teessüf ki, gazetanıñ ömüri qısqa oldı, lâkin qırımtatar satirik neşiriniñ tonğuçı olğan «Ha-ha-ha» milliy matbuatımıznıñ tarihında öz izini qaldırdı.

Aradan tamam 95 yıl keçken soñ evelkisine baqqanda salmaqlı neşir – şaqa-acviye renkli mecmuasını çıqarmaq imkânı doğğanda biz iç de şübelenmeden ulu atamıznıñ işini devam ettirmek, yani yañı mecmuanı o yaratqan ilk satirik neşirniñ adı ile adlandırmaq qararına keldik. Barsın, 150 yıllıq yubiley senesinde ulu mütefekkirimizniñ ruhu şad olsun.

Aziz dostlar! Bizim zengin şaqa-acviye hazinemiz — Nasreddin oca, Ahmet ahay kibi aqsaqal folklor qaramanlarımız, Memet Nuzet, Yaqub Şakir-Ali, Eşref Şemi-zade, Yusuf Bolat, Remzi Burnaş, Mambet Ali kibi şaqasever yazıcılarımız barlar ve olar bizge büyük asabalıq qaldırıp kettiler. Ümüt etemiz ki, karikaturacı ressamlarımız da uyanıp, bizni öz eserlerinen quvandırırlar.

 «Ha-ha-ha»nıñ ilk sanı qoluñızda. Keliñiz, epimiz bir olıp, onı halqımıznıñ sevimli neşirine çevireyik ve er kes onı gazeta tükânlarından, poçtalardan kündüz çıraq yaqıp qıdırıp yursin.

 Ömürim uzun, bahıtlı olayım deseñiz «Ha-ha-ha»nı oquñız, çoqça külüñiz!».

Ablâziz Veliyev

Mecmuanıñ birinci sanında böyle rubrikalar açtıq: «Gasprinskiy küle», «Unutılğan urf-adetlerimiz», » Er bir köy özcesine küle», » Horaynen Boray», «Bilesiñizmi?», «Gazetalardan satırlar», «Ahmet ahay şaqaları», «Ha-ha-ha»nıñ musafirleri», «Aktörlar ömürinden», «Bizim luğat».

 O rubrikalarnıñ bazılarını muntazam sürette alıp barmaqnı yazıcılar İsmail Kerimov, Riza Fazıl, İbraim Paşı, qırımtatar teatriniñ aktörı Dilâver Settarovdan rica ettim.

 Mecmuanıñ kölemi 12 saife olıp, renkli çıqıp başladı.Bu yerde şunı da qayd etmek isteyim ki, neşirni basıp çıqaruv, onıñ poligrafik ceetten yüksek seviyede olmasında «Qırımdevoquvpedneşir» neşriyatınıñ direktorı Gülnar Murtazayeva ve şu neşriyatnıñ baş muarriri İbraim Çegertma pek çoq iş yaptılar. Alla olardan razı olsun. Mecmuanıñ birinci sanı bundan tamam 20 sene evelsi, yani – 2001 senesi yanvar ayında 1000 nushada çıqarıldı. Resmiy sürette oña abune ilân etildi.

«Ha-ha-ha»nıñ cıltında o, «Yıldız»ğa ilâve olaraq eki ayda bir kere çıqqan şaqa, acviye ve karikatura» mecmuası olğanı yazıldı. Neşirge 1906 senesi aprel ayında İsmail Gasprinskiy temel qoyğanı da qayd etildi.

 Neşirniñ ilk sanında bundan 115 yıl evel «Ha-ha-ha»da basılğan İ. Gasprinskiyniñ lâtifelerini, o vaqıtta Azerbaycanda çıqqan «Molla Nasreddin»den karikaturalar, Sabriye Erecepovanıñ oşlı hatırlavlarını, Qoraynen Boraynıñ Vatan serguzeştlerini, Qırım köylerinde cenkten evel olğan külünçli vaqialarnı, Memet Nuzet, Yusuf Bolat, Mambet Aliyev, Vebi Qutub-zade, Şakir Selim, Feliks Vebi kibi qırımtatar ve rus yazıcılarınıñ acviy ikâyelerini, şiirlerini, aktörlarımız ömürinden alınğan külünçli vaqialarnı, Ahmet ahay şaqalarını, lâtifeler, küldürgilerni bastıq, çoqtan-çoq karikaturalar berdik.

 Şaqa-qorata mühlisleri mecmuanı yahşı qabul ettiler. 2001 senesi yanvar 31-de İ. Gasprinskiy adına kitaphanemizde «Ha-ha-ha»nıñ birinci sanınıñ taqdimi oldı. Merasimge teşrif buyurğanlar «Ha-ha-ha»nıñ qavesini içtiler, mecmuanıñ birinci sanı aqqında öz teesuratlarını ayttılar, isteklerini bildirdiler. Aprel 1-de ise ekinci sanınıñ taqdimi ötkerildi.

 Mecmuanıñ ekinci sanı qadın-qızlarğa bağışlandı. Onda Şakir Selimniñ «Qadinizm biñ yaşasın» şiiri, Safter Nagayevniñ «Erler qadınlar aqqında» serlevası astında küldürgileri, A. Mustafayevniñ «Kimge kerek böyle aqay» degen şaqası, Ablâziz Veliyevniñ «Aqaylar apay olğanda», İzzet Emirovnıñ «Yemin eteyimmi?», İsa Abduramannıñ «Hamırdaki qıl» mizah ikâyeleri, bazı damsız türkülerimiz aqqında S. Basitniñ (Şakir Selim) «Ucuz etniñ sorpası tatımaz» felyetonı ve çoqtan-çoq diger qısqa meraqlı levhalar, şaqalar, «qızım saña aytam, kelinim sen eşit» manasındaki vaqialar basıldı.

 Şunı da aytmaq kerek ki, mecmuanıñ birinci sanından başlap, muntazam sürette «Bizim luğat» (soñra o «Ha-ha-ha» luğatı» dep deñiştirildi) berip barıldı. Sözlük böyle ola edi. Meselâ: Musoroprovod – militsionerni pensiyağa ozğaruv, çiberek – Çiburaşka etinden pişirilgen hamır aşı, Sutropân – içkicilikke urulğan ermeni, Abramaq – yeudiyniñ qara olmağanını bildirgen alâmet, Mifa – notağa baqıp deñiştirilgen Mefa adı ve ilâhre. «Ha-ha-ha» luğatında böyle 150-den ziyade söz berildi.

 Mecmuanıñ üçünci sanında öz devrinde «Ha-ha-ha»nı çıqarmaq içün İ. Gasprinskiyge berilgen «Svidetelstvo»nıñ faksmilesi basıldı.

 Zanımca mecmua felyeton janrını ğayrıdan yaşatıp «Do-re-mi-fa-sol…» hırsızına cevap», «Domuz Yusuf», » Muqayt oluñız, aferistler», «Remziniñ evlenüvi», «Arayan mevlâsını da bulur, belâsını da», «İşimniñ qatığı çıqtı», «Tomalaçıqnıñ merafeti», «Bir köznen baqıp ağlayım, bir köznen baqıp külem», «Bir bardaq dert» kibi bir çoq meraqlı, er kesni meraqlandırğan, eksikliklerniñ üstüni açqan mevzularda eserler derc etti.

2002 senesiniñ yanvar 24-nde qırımtatar akademik muzıkalı drama teatrinde mecmuanıñ bir yaşqa toluvı munasebetinen «Ha-ha-ha» aqşamı» ötkerildi. Oña şaqa-qorata mühlisleriniñ episi kirip olamadılar. Atta Kezlevden, Saqtan, Bağçasaraydan ve Canköyden avtobuslar tutıp kelgenlerge bile bilet tapılmadı. Neticede qavğa-şamata, narazılıq çıqtı ve böyle aqşamnı tekrarlamağa mecbur oldıq.

Mecmua episi olıp yedi yıl (2001–2007 s.) yaşadı ve onıñ 28 sanı çıqtı. Bu yıllar içinde «Qoraynen Boray», «İster inan, ister inanma», «Sanatkârlarımıznıñ ayatından», «Er bir köy özcesine küle», «Ahmet ahay lâtifeleri», «Lâtifeler», «Bizim rıqlamalarımız» (biz yersiz, tuturuqsız reklamalar aqqındaki tenqidiy materiallarnı şu rubrika astında berdik), «Yazıcılar ömürinden», «Artistler ömürinden», «Nasreddin oca lâtifeleri», «Ha-ha-ha» luğatı», «Kollektiv povest», «Ha-ha-ha» antologiyası», «Şarq rivayetleri», «Edebiy tapılmalar», «Özenbaş şaqaları», «Ha-ha-ha»nıñ yır sandığından» «Muarrir sualleriñizge cevap bere», «Olğan şey», «Halq mizahlarından», «Keliñiz çıñlaşayıq», «Ha-ha-ha»nıñ arhivinden», «Küldürgiler», «Keliñiz külüşeyik», «Qırımtatar halq masalları», «Balalar aytalar», «Muzıkantlar küleler», «Gazetalarda basılğan ilânlardan», «Qırımtatar aforizmleri» kibi çoqtan-çoq rubrikalar astında yüzlernen ikâyeler, lâtifeler, şiirler, küldürgiler, satirik ve mizah ikâyeleri, karikaturalar, yırlar, felyetonlar, parodiyalar basıldı. Azerbaycan, gürci, türk, bulğar, ukrain, rus, qazantatar şaqaları, lâtifeleri derc olundı.

Şu yıllar içinde mecmuada qırımtatar ediplerinden A. Ümer, A. Giraybay, B. Çoban-zade, M. Nuzet, Y. Bolat, C. Kermençikli, M. Aliyev, R. Muyedin, C. Kence, U. Ş. Tohtarğazı, Y. Şakir-Ali, R. Murad, Y. Zeki, R. Burnaş, A. Altañlı, Eşmırza, Ğ. Bulğanaqlı, F. Akim, Ç. Ali, L. Suleyman, R. Fazıl, N. Ümerov, İ. Paşi, İ. Emirov, F. Qutub-zade, Ş. Selim, İ. Abduraman, Ş. Appazov, Q. Veliyev, Y. Mustafayevlarnıñ (Özenbaşlı) eserleri muntazam sürette basılıp bardı. Hususan şairlerimizden Şakir Selim ve İsa Abduraman mecmuamızğa öz eserlerini bastıruvnen büyük yardımda bulundılar.

Şaqa-qorata mühlisleri Soğancı Murta (Kirovsk.), Cemile Osmanova (Aqmescit), Saqat Smail (Kefe), İsmet Mecitov (Aqmescit), Mustafa Usmanov (Otuz köyü, Kefe), Hıdır İlyasov (Qarasuvbazar), Rustem Çalbaş (Aqmescit) N. Biyazova (Qarasuvbazar), Azize Emirullayeva (Krasnogvardeysk), Mosne Aliyeva (Sovetsk. rayonı), Fevziye Rogayeva (Aqmescit), Acıtair Aledin (Aqyar), İ. Settarov, Müslim Şeyhametovlar (Aqmescit) da «Ha-ha-ha» vastasınen keniş kütlege tanıldılar.

 Mecmuada qırımtatar müelliflerinden ğayrı Aziz Nesin, Reşad Nuri, Vladimir Ardov, Lion İzmaylov, Seyfetdin Dağlı, Yuriy Tarasov, Andrey Kuçayev, Feliks Vibe, L. Kdulayks, Adhat Senoğul, Valeriy Basırov kibi türk, azerbaycan, rus, ukrain, belorus, litva, qazantatar yazıcılarınıñ eserleri tercime etip basıldı.

Mecmuada çeşit yıllarda Ukrainanıñ «Perets» ve «Nosorіg», Rusiyeniñ «Vokrug smeha», Tatarıstannıñ «Çayan», Odessanıñ «Fontan» satirik mecmuaları, Özbekistan, Türkiye, Almaniya, Yugoslaviya, İsrail, Frantsiya karikaturacıları musafir oldılar.

«Ha-ha-ha» kene bir original iş yapıp başlağan edi, lâkin mecmuanıñ toqtavı bu işni soñuna çıqarmaq imkânını bermedi. O da olsa, edebiyatımızda bu vaqıtqa qadar rastkelmegen kollektiv povesttir.

2001 senesi bu niyetimizni mecmua saifelerinde oquyıcılarğa bildirgen edik. Bu nasıl şey?

Asılında tek yazıcılar degil de, yazmağa becergen er bir kişi bu icadiy yaratıcılıqta iştirak ete bilir edi. Bu povestniñ mürekkepligi şundan ibaret edi ki, mecmuada ediplerimizden birisi istegen mevzusında bir povest yazıp başlay, kelecek sanlarda onıñ devamını yazacaq kişi özüniñ «fantaziyasına» köre vaqialar ve süjet yolağını pek meraqlı ve oquyıcı tarafından beklenilmegen tarzda devam ettirmege bilmek kerek edi. Er nevbetteki parçanı öyle yazmaq ve bitirmek kerek edi ki, devamı ne olur eken? – suali oquyıcıda sabırsızlıq doğursın.

İşte böyle niyetnen mecmuanıñ yedinci sanında (2002 s.) şair Şakir Selim «Miras» adınen povestni başladı. Soñra Nuzet Ümerov devam ettirdi. Estafetanı üçünci olıp usta şair, nesirci İsa Abduraman qabul etip aldı ve eserni mecmuanıñ eki sanında devam ettirdi. Lâkin soñundan iş toqtap qaldı. Eser soñuna çıqarılmadı. Zanımızca niyetimiz tolusınen ömürge keçken olsa yahşı bir detektiv eser peyda olacaq edi.

 «Ha-ha-ha»nı yedi yıl devamında men bir özüm (ressamnı esapqa almasaq) azırlap çıqardım. Şu sebepten er bir sanğa mıtlaqa çeşit janrlarda eserler bermekni tüşüne edim. Saife-saife şaqalar, lâtifeler bermeknen bir sırada, yedi yıl devamında şahsen özüm resmiy Ablâziz Veliyev imzasından ğayrı A. Mustafayev, A. Mustafayeva, A. Aziz, V. Aziz, A. Cenaqaylı, Aziz Veli, A.V., A. Qozlı, Muarrir, A. Yolcı, A. Üseinov, V. Üseinov, V. Üsein, Asan Üseinov, V. Alim, U. Geray, Acı Asanov, V. Rustemov, V. Seitmustafayev, Tul Medne, Ş. Biberli tahallüslarınen «Ha-ha-ha» saifelerinde «Men mal desem o nal dey», «Aqay degeni nedir?», «Yoq!», «Acele yardım», «O bir dünyada», «Bu – diplom…», «İşimniñ qatığı çıqtı» , «Quman», «Qırmızı ve beyaz renk», «Poyezdda», «Yardım etüv printsipi», «Til», «Qalpaq», «Fideciler», «Eki qomşu», «Telefon laqırdısı», «Sotsializm yahşı edi», «Tüş», «Veremov», «Saqalimus», «Etne», «İnga, inga…», «Fitil», «Mantarero», «Aqaylar apay olğanda», «Ağır ğayıp», «Moda, balam, moda!» kibi yetmişke yaqın acviy ve mizah ikâyelerim basıldı.

A. Qaya (A. İvançenko), S. Asanov, A. Sadıqov, R. Ablâyev, Ş. İlyasov, E. Duşayev. Fettayev, V. Lenar, F. Bulatova kibi acayip karikaturacılarımız öz eserlerinen daima mecmuanı yaraştırıp turdılar.

Teessüf ki, mecmuanı ayaqta tutıp olamadıq. Yedi yıldan soñ onı toqtatmağa mecbur oldıq. Evelki yıllarda çıqqan ne «Senek», ne «Tırnavuç» ve ne de diger satirik neşirlerimiz özleriniñ seviyesi ceetinden «Ha-ha-ha» derecesinde degil ediler.

XXI asırnıñ başında ğayrıdan çıqıp başlağan qorqubilmez, aqiqatnı er kesniñ közüne qarşı aytqan, aynecilik ne ekenini bilmegen «Ha-ha-ha» gençlik çağında letargik yuquğa daldı. İlim, tehnika, tibbiyat, aqıl-feraset şimdi pek ileriledi deyler. Ne bermegen Alla, belki «Ha-ha-ha»nı letargik yuqudan uyantqan bir insan tapılır?

Ablâziz VELİYEV, Qırımda nam qazanğan sanat erbabı, «Ha-ha-ha»nıñ ekinci muarriri

Foto: İsmail Gasprinskiy adına qırımtatar cumhuriyet kütüphanesi

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET