«Öz özüne kerek olsañ, özüni tanı. Böyle yaptım ve öz özümde özümi taptım».
Abdul-Aziz efendi (XVII as., Qırım)
Leylâ Bekirova 16 sentâbr 1961 senesi Özbekistan SSC’niñ Fergana şeerinde Safet ve Ayşe Asanovlar qorantasında doğdı. 1978 yılı umumtasil mektebinden muvafaqiyetnen mezun oldı ve V. Lenin adında Taşkent üniversitetiniñ felsefiy-iqtisadiy fakültetine kirdi. 1983 senesi üniversitetten mezun olğan soñra, Fergana politehnik institutınıñ marksist-lenin felsefe kafedrasına yollandı ve 1989 yılına qadar anda assistent olaraq çalıştı. 1989 senesi ailesinen Qırımğa qayttı. 1990 senesi Aqmescit devlet üniversitetiniñ felsefe kafedrasında aspiranturağa kirdi. Mezun olğan soñ felsefe kafedrası assistenti olaraq çalışmağa davet etildi. 2004 yılı «Etnik medeniyetinde urf-adetniñ muntazam ve icadiy istidatlı funktsiyası (qırımtatar halqınıñ tecribesi materialı üzerinde)» serlevalı kandidat dissertatsiyasını muvafaqiyetnen qorçaladı.
Şimdi de aynı kafedrada dotsent olaraq çalışmağa devam ete. Evli, ana tilge, vatanğa, sanatqa, medeniyetke ve qırımtatarlarnıñ tarih boyunca areket tarzı qaidelerine yani urf-adetlerine sevgi aşılap, ananeviy bir ruhnen terbiye etken eki qızı Ülker ve Rean bar.
Leylâ Bekirova bütün bularnı balalıqtan berli ana-baba evinde menimsedi. Safet Ametov qırımtatar milliy faaliyetiniñ faal bir iştirakçisi edi, namuslı ve samimiy bir insan edi. 1988 senesi Qırımda bir yol qazasında vefat etken meşur ve halq tarafından sevilgen kemaneci Şevket Asanovnıñ ağasıdır.
İnsan tarihta müim bir rol oynar, cemiyette olğan er şeyden mesüldir. İnsan ve cemiyet, içtimadaki insanlarnıñ yan-yanaşa yaşamasıdır. Onıñ maddiy, ahlâqiy, ahlâqiy-maneviy alı nege, kimge bağlıdır? Belli normalarnı, turmuşta ve yaşayışta areket tarzı qanunlarını riayet etemizmi?
Bu suallerniñ cevaplarını tapmaq içün, özüni añlamaq kerek. Em özüni, em de etraftaki kerçeklikni yahşı añlamaq içün ihtiyac olğan vaqıt keldi.
Zaman-zaman, hususan krizis vaqtı «Ne yapmaq?», » Neden başlamaq?» kibi sualler peyda ola. Özümizde ve insanlarda – sağlıqnı ve etraftaki dünyanen bağnı yoq etken – nefishorlıq, pahıllıq, açuv, sabırsızlıq ve başqa menfiy hususiyetlerniñ daa az olması içün er şeyden evel özümizni deñiştirmemiz kerek. Özüni inkişaf etmege, doğruluqqa, lütufkârlıqqa ve sabırlı olmağa ıntılmaq kerek – bütün dünya mezepleri buna çağıra. Allağa iman ve asırlar boyunca riayet etilgen eski urf-adetler, medeniyet sayesinde qorqunç imtianlardan keçtik ve sürgünlikte ayatta qaldıq. Şimdiki zamanda, cemiyetke zornen qabul ettirilgen, balalarımıznıñ ruhlarını saqatlağan çeşit diniy aqımlar, siyasiy tesirler olğanda öz tamırlarımızğa, işançlarımızğa, ananelerimizge qaytmalımız.
Halqnıñ kelecegi aqqında tüşünceler, ağır şübeler kontekstinde felsefe ilimler namzeti – Leylâ Bekirovanen qonuşma yapılması istenir.
– Urf-adetler – evrimniñ gizli kodudır. Şimdiki zamanda urf-adetler aqqında laf yürsetmek ne qadar aktual ve siz, Leylâ hanum, ne içün tamam bu mevzuğa muracaat ettiñiz?
– Qırımtatar urf-adetleri mevzusına, yalıñız nazariy meraqtan degil, yaşayış kerçeklerinden muracaat ettim. Bu mevzu meni terenden qasevetlendire, bu sebepten zemaneviy cemiyetteki urf-adetlerniñ rolüni ve emiyetini daa yahşı añlamaq içün bu tetqiqatnı yapmağa qarar aldım.
Urf-adetlerge meraq tap qadimiy devirde qayd etildi. Milâttan evel VI-V asırlarnıñ başında yaşağan eski çin mütefikkir Kunçılar, esas olaraq, mündericeniñ arqasında ne gizlengenini meraq eteler. Tarih köstergeni kibi, bu adise adeti üzre belli bir krizis yaşağan içtimaiy cemiyetler içün hastır. Şimdiki zaman içün – bu er şeyden evel ahlaqiy bir krizistir. Em ayrı bir insanlarda, em de bütün halqlarda sağlamsızlıq, ümütsizlik duyğusını yarata. Asırlar boyunca devam etken maneviy tecribeniñ taşıyıcıları olğan urf-adetlerine muracaat, bir çoq vaqıtta avtomatik olaraq areket etkenleri içün, sağlamsızlıq duyğusından qurtulmağa yardımcı olacaq, em de mahsus protseduralar olmadan ahlaqiy-psihologik bir destekni tapmağa imkân berir ve bu sebepten devamlı refleksiyalarnıñ ihtiyacı yoq olur. Er insanğa terbiye ile keçken kollektiv nesil tecribesi, miyni neordinar kolliziyalar, areketler aqqında fikir etme içün boşatıp, kerçekten de trafaretli olmağan stereotip vaqıalar içün stereotip areketler programmasını belgiley.
Şimdi urf-adetler aqqında qonuşmaq soñ derece aktualdir. Bir çoq inkişaflı memleketlerniñ tecribesiniñ köstergeni kibi, urf-adetlerniñ rolü ahlaqiy ve vatanperver terbiyesinde yahşı bir içtimaiy-psihologik ikliminiñ peyda olmasında ve, niayet, medeniy aynılama esnasında, milliy öz-özüni añlama şekillenmesinde vazgeçilmezdir. Qırımtatar halqınıñ tecribesi bu manada pek faydalı ola bilir. Ayatnıñ eñ zor şartlarında bile, qırımtatar halqı milliy medeniy muvafaqiyetlerini, milliy özgünligini ve bütünligini tam olaraq ğayıp etmediler, çünki atalarnıñ miras olaraq vasiyet etilgen merasimler, urf-adetler ve cemiyet turmuşınıñ qaideleri yeterli derecede qattı ve sıralı bir şekilde yerine ketirilgendir. XX asırda qırımtatarlar tarafından qazanılğan milliy özgünlikni saqlama tecribesiniñ unikal olğanını iddia etmek içün er türlü sebep bardır. Bu, qırımtatar halqınıñ bir temsilcisi olaraq içten seyir etkenim bir çeşit laboratoriyadır. Dissertatsiya tetqiqatımda alınğan nazariy neticeler, şubesiz, yalıñız başqa halqlar içün degil, aynı zamanda, soñ vaqıtlarda tamırları ve, netice olaraq, milliy özgünligi ile bağnı coymağa başlağan qırımtatar toplulığı içün de bir qıymet köstermektedir.
– Qırımtatar cemiyetlerinde islâm urf-adetleriniñ ğayrıdan doğmasına nasıl baqasıñız?
– Bugün qırımtatarlar tamamiyle yañı bir vaziyetnen çarpışmaqta. Qırımtatar cemiyetlerinde islâm urf-adetlerini ğayrıdan doğmasında iştirak etkende, tasilni sıq-sıq Arap memleketlerinde ya da Türkiyede alğan ve bazan bu ülkelerde ösken genç din erbapları, qadimiy qırımtatar urf-adetleriniñ emiyetini ve diniy merasim ile sintezini soñuna qadar añlamaylar (bir zamanlar küçlü olğan ve bunnen daimiy ürmet ile minnetni teminlegen ruhaniyler). Yañı peyda olğan din ocaları, qırımtatarlarğa has özgünlikni ğayıp etecegi qadar diniy merasimlerni «temizlemege» tırışır. Bunnen, hususan, eski zamanlardan berli insanlarnıñ duyğularını ve qasevetlerini belli bir yönelişke doğrultqan ve merumnıñ soylarına ve yaqınlarına psihologik qoruma yaratqan «cenaze» defin merasiminde qarşılaşmağa mümkün. Qırımtatarlarnı «temiz» islâmnıñ saasına keri qaytarmağa tırışıp, din adamları «suv selâ», añma duaları ve digerleri kibi cenaze merasiminiñ unsurlarını sadeleştirmege ıntılalar. Aslında mında, halqınıñ çoq asırlı medeniyet tabaqasını temizlemek içün ıntılma areketleri bar. Eger milliy cemiyet ve ziyalılar buna diqqat etmese, o vaqıt 10-15 yıl keçer keçmez, halq başqa musulman halqları arasında öz muqadderatını tayin etmege imkân bergen merasim özgünligini coyar. Diniy tesirniñ zamannen daa da artacağından şübe yoqtır. Bugün, musulman memleketlerden kelgen missionerlerniñ parasınen qurulğan camilerniñ sayısınıñ çoqlaşqanını köremiz. İslâm dini ruhu içinde gençlerni terbiye etmek içün pek ciddiy bir çalışma alıp barıla. Qırımtatar gençlerniñ müitinde saqallı genç oğlanlar ve «örtüli» genç qızlarnıñ peyda olması tesaduf degil. Aynı zamanda Qurannıñ tilini – arap tilini ögrenip, öz halqınıñ medeniyeti ve tarihınen daa az meraqlanmağa başladılar, öz ana tilini bilmeyler, islâmda milliy farq olmağanını esaslandıralar. Em de, bu olarğa başqa milletten «örtüli» bir qıznen evlenmege keder etmey, yahşı terbiyeli qırımtatar qızlarınıñ ana-babasına evlâtlarınıñ aile ayatını qurmağa ket-kete qıyın olmağa başlay.
Başqa taraftan, zemaneviy gençlerniñ degerlerge tamamiyle ters sisteması olğan, temelinde sıñırsızlıq ve ahlaqsızlıq olğan sayısız resimli mecmua ve TV ekranlarınıñ saifelerinden dayatqan tehnokratik çekicilerine qarşılıq köstermege zor olmağa başlay. Neticede milliy cemiyette terk etilgen balalar ve qart ana-babalar kibi cemaat ahlaqınıñ bozulması vaqiaları bardır.
– Leylâ hanum, bu vaziyetten çıqmaq içün bir çare köresiñizmi?
– XXI asır, etnik gruppalarnıñ ayatta qalması ve binlerce yıl devamında toplanğan ünikal maneviy tecribeniñ qorunması mevzusını pek keskin bir şekilde ortağa qoydı. Bu mesele qırımtatarlarnıñ tarihiy taqdiri kontekstinde baqılsa, o vaqıt eki meyil körüne: halq ya öz ana tilini, özgünligini, tarihiy ve genetik afızasını saqlap qalacaq ya da üstün etnos içinde qarışıp, yer yüzünden ğayıp olacaqlar (insanlıq tarihında bunıñ bir çoq örnegi bardır).
Meşur tarihçı L. Gumilev «Dünyanıñ etnogenezi ve biosferası» kitabında bir etnosnıñ ayatta qalması içün, etnoslarnıñ biri-birinen qarışmaması, biri-birilerini taqlit etmemeli, yalıñız tehnik yañılıqlarını almalı dep, iddia etmekte. «Etnik adetlerniñ saqlanması içün endogamiyağa ihtiyac bar (yani etnos içindeki evlilikler — L.B.), çünki endogam qoranta balağa areket tarzınıñ işlengen stereotipini ögreteler» – yaza L. Gumilev. Bu delilnen razı olmamağa mümkün degil.
Menim fikrimce, halqımız, zemaneviy şartlarda ayatta qalmaq içün, babalarnıñ, atalarnıñ ikmeti ve islâmnıñ ikmetini saqlanması içün doğrultılğan, yoq etmegen, ancaq asırlar boyunca devam etken merasim ve urf-adetlerni assimilatsiya etken «orta yol»nu seçmege kerek.
– Qırımtatar urf-adetleriniñ özgünligi nededir?
– Qırımtatarlarnıñ urf-adetleri, Qırımnıñ çeşit tarihiy devirlerinde yaşağan tavr, skit, got, ceneviz, türk ve başqa halqlarnıñ medeniyet ve işançlarınıñ akislerini taşığanlarını tasvir etmekte. Qırımtatar edebiy tilininiñ temelinde qıpçaq tili olğanı bellidir. İslâm dini qırımtatar medeniyetiniñ şekillenmesinde büyük bir rol oynadı. Neticede bir çoq urf-adet ve merasim diniy bir şekilni aldı. Faqat islâm dini, yerli yaşayış şartlarına daa çoq uyğan halqnıñ ananeviy yaşayış tarzını soñuna qadar özüne tabi etip olamadı. Qırımtatarlarnıñ urf-adetlerinde bir çoq putperest elementi saqlanğandır, bu sebepten türk tilli ve musulman halqlarınıñ medeniyetinden bir çoq şeyde farqlı olğan qırımtatar medeniyetiniñ içtimaiy-medeniy tecribeniñ özgünligi aqqında qonuşa bilemiz. Fikrimce, qırımtatar urf-adetleriniñ bu hususiyetini qırımtatar halqınıñ etnogenez meselesini baqqanda da köz ögüne almaq kerek ve bu onıñ tarihiy grafikadan keçmesinde zaman çerçevesini deñiştirmege yardım eter.
– Er insannıñ ayatında urf-adetlerniñ emiyeti nedir?
– Urf-adetler ve merasimler insanğa bütün ömür devamında, doğğanından ölgenine qadar refaqat eter. Evelki nesillerniñ, urf-adetler ve merasimlerde pekitilgen tecribe keçirme mehanizmleri, turğun deger sistemasını işlep çıqarmağa, em şahsiy em de etnik cemiyetniñ künlük, siyasiy, içtimaiy allarına yönelmege ve, niayet, ayatta qalmağa ve özüni tasdıqlamağa yardım eter. İçtimanıñ belli bir içtimaiy-psihologik tiklemleri urf-adetlerniñ arqasında gizlenmekte. Bu sebepten, balanıñ ilk yuvunma merasimi yalıñız gigiyenik bir protsedura degil, rituallarnen tolu bir siir eylemidir. Ezan çağırmaq –ad qoyma merasimi – bir insannıñ yalıñız içtimaiyleşmeniñ ilk etapını degil, aynı zamanda özünde global muqadderatqa saip belli bir mana taşığan yüce bir şeyni temsil ete. Loqsa qadınnıñ ve yañı doğğan balanıñ – çille – izolâtsiya merasiminiñ maqsatqa uyğunlığı «ana-bala» bağını pekitmege oriyentirlengendir. İlk aynenilerden başlap bir insan milletini yahşı añlamağa başlay. Ana-babanıñ ana-babaları olğan ananeviy bir ailede yaşağan bir bala, aman-aman uzun bir tarihiy zamanda yaşay, çünki o kerçekten üç nesil içinde, qartana ve qartbabanı, ana ve babanı östürip terbiye etken müitniñ tecribesini, medeniyetini ve zemaneviy deger tiklem ve qaideler sistemasını içine çekip yaşay. Oğlanlar sunneti merasimi erte rollü erkek areket tarzınıñ şekillenmesinde yardım ete. İsmetlik arqasında qadın-ana ve sağlıqlı nesil içün tüşünme bardır. Saqlanıp qalğan qudalıq ve nikâh urf-adeti insanğa yalıñız qalmağa izin bermey: aslında, kiyev ve kelin tarafları öz diplomatik temsilcileri, ahlâqiy ve maddiy kefilleri, maliyesi ile mikrodevletler kibi çıqıp turalar. Böylece, ananeviy cemiyette doğğan ve ömür boyu onıñ içinde yaşağan insan, halq tarafından asırlar devamında işlep çıqarılğan ve sınanğan norma ve areket tarzılarnıñ qoruma ve kontroli altında bulunmaqta.
Urf-adetlerniñ şifrli temel ekzistentsial manası sıqça çoqusı içün basiretli degil. Faqat bu, nesiller ve asırlar boyunca teren fikirler ve tiklemlerni keçirmek içün keder etmez ve bazan yardımcı olur. Bugün, urf-adetleriniñ kerçek manasını añlamağan pek coq insan – bu rituallar nege kerek dep, tüşüneler. Öyle de zor yaşayışnı, talapkâr urf-adetlerini ve yüz yıllıq merasimlerni riayet etip, qıyınlaştırmağa ne kerek? Olardan qolay qurtulalar – ve bir müddet soñra birden özüni facialı bir vaziyette tapalar, esli-başlı yaşlarına qarşı varvarlıq bir davranışqa, balalarnıñ sayğısızlığına ve başqa şeylerge rastkeleler. Böylece, şimdi qırımtatarlarda nuklear aile tendentsiyası ziyadeleşmege başladı. Sebebi – körüngen maqsatqa uyğunlıq, ihtisadiy kâr ve başqa. Faqat, ailede qartana va qartbabalarnıñ yoqluğı içün balalar ağrı çeke. Büyük ana-babalar, maneviy degerler, yaşayış tecribe ve gumanizmniñ deñişilmez taşıyıcılarıdır. Ve endi bir balanıñ yalıñız yabancılarğa degil, öz babasına ya da anasına da yaramay davranğanına şaşırmamaq kerek.
Er generatsiyada turğun tarznıñ merasim ve maneviy degerlerniñ urf-adetleri vasıtasınen yañıdan istisal etme, bir halqqa, etnosqa, milletke ayatta qalmağa ve özüni konkret tabiy-biologik ve içtimaiy-tarihiy şartlarda qorumağa imkân bere. Aynı zamanda, bir cemiyetniñ azası olaraq şahısqa kerek olğan psihik, iradeli ve ahlâqiy hususiyetlerini aşandırıp, ayatnıñ esas etaplarında insannıñ areket tarzını tertip ete, onıñ zihniyetini ve neticede taqdirini belgiley. Başqa taraftan, şahsiy taqdirlerniñ topluluğı tarihta bu etnosnıñ rolüni, mamurlığını ya da soñunı şekillendire.
– Urf-adetlerniñ esas funktsiyası nedir?
– Urf-adetler maneviyatnıñ eñ müim elementi, milliy öz-özüni añlamaqnıñ belli mücessem, kerçekleştirmeniñ bir elementi ile ögge çıqalar. İhtisasiy meraqlarımdan sebep, yalıñız qırımtatarlarnıñ urf-adetlerini degil, aynı zamanda bir çoq başqa halqınıñ urf-adetlerini ögrenmege kerek oldı. Urf-adetlerniñ pek müim bir hususiyetine diqqat ettim. Milliy urf-adetleriniñ çoqusı (çeşit folklor rengine tabi olmadan) içinde tabiat ile aenk ğayesini ve belgilengen içtimaiy cemiyetniñ içinde insanlarnıñ biri-birinen aenkli (ayrı bir neticelerge esaplanğan bile olsa) munasebetlerini taşımaqta. Neticede, erte balalıqtan ananeviy ahlaqiy-dünyabaqışlı koordinantlarnıñ deñişmegen bir sistemasına tüşken bir insan, er vaqıt üç esas degerge yönelecek – tabiatqa ürmet, ayatqa ürmet, başqa bir insanğa ürmet.
İlim ve tehnika teraqqiyatı, içtimaiy bağlarnıñ inkişafı bu degerlerge tek umumiy, global bir hususiyet qoşmağa kerek edi. Bu arada, marginal añlama, «tabiat bir ibadethane degil, bir ustahanedir», » insan bütün başqa canlılardan daa yüksek ve daa müimdir» ve «homo homini lupus est» yani «insan insanğa – qaşqır» kibi üç tezisni doğurdı. Ne yazıq ki, marginal dünyanı is etmeniñ tesiri, endi devlet degil, seyyare ölçüsinde total globalleşmeniñ zemaneviy esnasında aman-aman umumiy alğa kele.
– Bir mütehassıs olaraq oquyucılarımızğa urf-adetlerniñ ögrenmesi saasında ne tevsiye eter ediñiz?
– Er şeyden evel, ailede bala terbiye etmesine çoq diqqat etilmeli. Aile, bir insannıñ içtimaiyleşmeniñ ve bir şahsiyet olaraq inkişaf etmesiniñ ilkingi ve temel institudır. Tamam onıñ içinde ve içinden bala yavaş-yavaş milliy yaşayış saasına kirmege başlay. Eger balañıznı qırımtatar olaraq terbiyelemege isteseñiz, o vaqıt kiçik yaşlarından başlap, öz halqınıñ ana tiline, medeniyetine, tarihına ve urf-adetlerine sevgi aşlamañız kerek. Bu, balanıñ ösken daim diger halqlar arasında özüni tayinlemege, öz halqına ve böylece özüne sayğı duymasına izin berecektir. İlkingi içtimaiyleşme şartlarında şahıs bu degerlerni teren şuuruna barğan, añlı bir munasebeti olmadan menimsese, o vaqıt ekinci içtimaiyleşme şartlarında – bala bağçası, mektep, institut, soqaq ve başqa, insan alışqanlıq, bilgi, dünyabaqışlı maqsatlarnı qazanğanında, o, öz tamırlarından üzüle ve marginal, ya da Çingiz Aytmatov aytqanı kibi manqurtqa çevirilir.
Qırımtatarlarnıñ kompakt oturma yerlerinde, medeniy-maarif merkezlerni açmağa kerek. Bu çeşit merkezlerniñ esas funktsiyası – gençlerimizni ve belki de olarnıñ ana-babalarınıñ ana tilge, halqımıznıñ tarihına, medeniyetine ve urf-adetlerine qoşulması olmalıdır. Elbette ki, bu zor ve uzun bir iştir, yalıñız ana-babalar ve mütehassıslar bu işke kirişmemeli. Zihniyetimizge has olmağan areketler yanından iç bir vaqıt keçmeñiz. Epimiz gençlerimiz, olarnıñ kelecegi içün aynı derecede mesülmiz, bu sebepten ne qadar erte olarğa tutunsaq, gençlerimizni ahlâqiy yıqılmadan ve maneviy kiyikleşmeden qurtulmağa o qadar çoq fırsat olur.
Subetni Elmira ÇERKEZOVA alıp bardı.
