Ulu atamız İsmail Gasprinskiyniñ ayatı ve faaliyeti aqqında yüzlernen maqale, monografiya, ilmiy eser yazıldı. Ebet, o devam etecegi tabiiydir.
Bu erbapnıñ siyasiy, maarif,icadiy ve naşircilik faaliyetleri şaşılacaq derecede insannı ayrette qaldıra.
63 yıllıq qısqa ayatı devamında onıñ yapıp yetiştirgen işleri yüz biñlernen adamnı, onlarnen memleketni ğaflet yuqusından uyanttı, nice-nice insanlarnıñ közlerini açtı, olarğa cetemen yıldız oldı.
Teessüf etilecek yeri şunda ki, alâ-bugün biz İsmail ocanıñ iç olmadım icadiy faaliyetini tafsilâtlı ögrenip çıqmadıq.
O, 1887 senesi meydanğa ketirip, 30 yıldan ziyade bir devirde özü baş-qaş olıp «Terciman»nı bütün dünyağa tanıtqan, buña özüniñ ğayet aktual, keskin professional çıqışlarınen irişkeni er keske belli.
Ebet, bugün biz onıñ «Frenkistan mektüpleri», «Dar-ül rahat musulmanları», «Sudan mektüpleri», «Qadınlar ülkesi», «Arslan qız», «Kün doğdı», «İvan ve Suleyman» kibi bediiy eserlerini bilemiz, lâkin bunıñnen bir sırada Gasprinskiyniñ tedqiqatçılar tarafından bu künge qadar daa tilge alınmağan, özüniñ janr hususiyeti ceetinden ğayet qıymetli bir sıra edebiy-publitsistik eserleri de bar ki, olarnı keniş oquyıcılar dairesine tanıtmaq kerek.
Bugün men İsmail ocamıznıñ işte böyle bir eserinde toqtalmaq isteyim. Bu, onıñ «Muqaleme-i selâtin», yani «Sultanlarnıñ qonuşması» adlı eseridir. O, «Terciman» gazetasında devamlı sürette 1906 senesiniñ dekabr 22 (№ 144), dekabr 25 (№ 145), 1907 senesiniñ yanvar 8 (№ 3), ve yanvar 22 (№ 7) sanlarında basılğan.
Eger janr ceetinden yanaşacaq olsaq, onı fantastik ikâye de demek mümkün, publitsistik maqale de demek mümkün, tarihiy öçerk de demek mümkün.Çünki o, yuqarıda qayd etilgen janrlarnıñ talaplarına tolusınen cevap bere.Eserniñ temelinde konkret yerler ve tarihiy şahıslar, konkret devirler ve vaqialar tura. Meselâ, Qıblet-ül ilm-u edep, yani ilim ve zarafet qıblası olğan Samarqand şeeri, Samarqandnıñ qadimiy merkezi Afrasiab, Şah-i Zinda, Timurlenk dürbesi, insanlarnı ayrette qaldırğan lâtif bir inşaat – Bibihanım medresesi; Şah Timur, Seit Berke, Sultan Abdul – Aziz han, Emir Nasreddin şah, İsmail Paşa, Atalıq Ğazı Yaqup han, qoqandlı Hudayar han, Şeyh Şamil, Şeyh Cemaleddin kibi sımalar.Eserde beyan etilgen vaqialar şu şahıslarnıñ keçmişteki faaliyetlerinen bağlıdır.
İsmail Gasprinskiy şahsen özü tarihiy Samarqandnı ziyaret etkeni ve yuqarıda adlarını aytıp keçkenimiz yerlerde bulunıp, alğan teessuratlarını pek meraqlı beyan ete.
Ve, niayet, ikâyeci Timurnıñ soñ mekânı olğan Timurlenk dürbesine kire. Oquyıcınıñ bütün diqqatını özüne celp etken vaqialar işte bu yerde fantastik bir müitte olıp keçe.
Müellif başta bir dürbeniñ acınıqlı alda olğanını, bazı yerleri omrağanını, bazı taşları tüşkenini, bazı yazıları silingenini, qapıları açıq ve dürbeniñ tamamen unutılğanını tarifley.
Meşur ruhaniy reberi, Emir Timur onı ğayet sayğan ve ürmet etken Seit Berkenen Timurnıñ qabirleri yan-yanaşa bulunğanını aytıp, olarnıñ bütün keçmişlerini köz ögünden keçire.
Olar yaşağan mekân, olar devir sürgen zaman aqqında hatırlayaraq, fikirler, duyğular içinde bulunıp başı dönmege başlağan saniyelerde böyle bir fantastik al yüz bere.
İkâyeci fatiha ile Çin sıñırlarından Aq deñizge qadar, buzlı Sibiriyadan ateşli İndistanğa qadar mevcut olğan ulu bir türk devletini meydanğa ketirgen Timurnıñ bu soñ mekânına,yani Timurlenk dürbesi içersine kirgenini ve bir qaç basamaq aşağığa engenini, yan-yanaşa bulunğan Seit Berke ve Timurnıñ sandıq taşlarını ziyaret etip, yuqarıda qayd etkenimiz kibi, eyecandan başı aylanğan daqqada Seit Berkeniñ sandıq taşı köterilmege başlağanını, seskenip, merdivenler yanındaki bölgeniñ çetine, bir köşege barıp sıyıqıp turğanını ayta.
Seit Berkeniñ sandıq taşı ep köterile, onıñ içinden qar kibi aq saqallı bir pir çıqa. Şu ande dürbeniñ içi nurnen aydınlana. Ya Rabbi! Bu ne al?
Seit Berke azretleri Şah Timurnıñ sandıq taşına elini qoyarken: «Oğlum!» – degeninen kene bir taş yükselip, ocası kibi çap-çal saç-saqallı Şah Timur da çıqa ve ekisi de kendi taşları üzerine oturalar.
Timurlenk ocasına baqa, oca da: «Oğlum, kene bir subetleşmek zamanı keldi», – dep cevap bere.
Arada nasıldır sukünet sadır ola. Dürbeniñ içi biñlernen qandil yanğan kibi yarıqlana.
Ne yerden ve nasıl çıqqanı abaylanmağan ğayet vucutlı bir adam peyda ola.O, sandıq taşını aylanıp keçip, Timurnıñ qarşısına kele.
– Sultan Abdulaziz han! – dey Seit Berke. Timurlenk onı selâmlağan kibi başını sallay ve oturmağa yer köstere.
Qısqası, ardı-sıra Nasredin Şah, Emir Nasrulla Han, İsmail Paşa, Atalıq Ğazı Yaqup Han, qoqandlı Hudayar Han dürbe içersine ardı-sıra kirip yerleşeler. Olardan soñ dürbege ülema qıyafetli kene üç zat kirgen soñ, başında sarıqlı qalpağı olğan bir çerkez kirip kele.
– Şeyh Şamil! – dey Berke oca. Timur yerinden qalqa. Bütün toplanğanlar areketke keleler. Emir Timur özüniñ bu areketinen şeyhke ürmet beslegenini köstere.
Şah Timurnıñ başı aşağı egilgen, sultanlar meyüs bir alda, bazılarınıñ közlerinde yaş körüne. Toplantı sessizlik ve sukünet içersinde buluna.
Sultanlarnıñ toplaşuvı, yani padişalarnıñ meclisi bir qaç daqqa sessizlik ve sukünet içinde keçken soñ, rahmetli ülema şeyh Cemaleddin azretleri çıqıp, elindeki qara cıltlı, yeşil yazılı kitapnı aça… Seit Berke azretleri: «Siyasiy hutbe», – dep ilân ete ve oqumağa başlay.
Bundan soñ devirler, hanlar, yürüşler, yeñiş ve mağlübiyetler em de olarnıñ sebepleri birer-birer talil etile. Yani tarihiy bir talil…Men olarğa toqtalmaycam.
Qazan hanlığınen Moskva arasındaki munasebetler, Qırım hanlığı devirinde Qazan hanlığınen til tapıp olamağanı er eki taraf içün nasıl felâketler ketirgeni aqqındaki vaazdan soñ Şah Timur hutbeni toqtatmaq aqqında işaret ete.
Toplanğanlar mezar sessizligi kibi ses-soluqsız otura ediler. Biraz vaqıt keçken soñ Aqsaq Timur başını köterip söz başlay:
–Ey, ulu emirler, beyler, faziletli insanlar!Tarih ve millet nazarında menim de pek çoq qabaatım ve qusurlarım bardır. Faqat menim zamanım ve siyasetim bilinmeyip, añlaşılmayıp qaldı. Menim aqqımdaki fena tüşünceler pek ileri derecelerge bardı. Çoq can qırdı, çoq tahtları yaqtı, Rusiyeni, İrannı, Türkiyeni, İndistannı basıp aldı, baş kesti ve dünyanı tınç qoymadı, çoq insanlara zulumlıq etti… derler. Lâkin areketlerimi insanlar añlamadılar, Allah añlar.
Ciannı basıp aluvım qan içicilik, yurt yaqıcılıq, şüretperestlik degil edi. Menden evel nice yüzyıllar cesür milletim, ölüm ve qırğınnen çekişken türklerim, öz beylerim, ehliyetsizlerniñ el astında edi. İdil qıpçaqlarnı, Azerbaycannı, olar ise Osmanlını, qaşğarlılar özbeklerni, özbekler hurasanlılarnı, yani ağa qardaşnı, qardaş ağasını tanımaz alda ediler.
Civanlığımda Keşi (Marmara deñizi sailindeki dağ – A. V.) çayırlarında, Berke beyliginde bulundığım vaqıtta milletimniñ böyle alı göñlümni ıncıta edi. Qolumdan keldigi zaman türklerni birleştirmege, büyük Turkistannı meydanğa ketirmek istedim. Bir derece buña nail oldım… Çın sıñırlarından Marmara deñizine qadar, buzlı Deşt-i – Qıpçaqtan sıcaq İnd deñizine qadar, elimdeki Turkistan pek büyük edi. Bir kenarından bir kenarına yüz künlik yol edi. Ayırılmaq istegen ükümdarlar ve hanlar pek çoq ediler. Böyle büyük bir devletni, keregi kibi birleşmegen milletni elde tutmaq ve idare etmek içün şiddetli tedbir mıtlaq zarur edi.
Zamanımda ne telgraf bar edi, ne de demir yolu. Asiylerge verdigim ceza zulum degil edi, kerek olğan tedbirler edi. Ama ne fayda?
Söz bu yerge kelgende, ocası Seit Berke azretleri: «Yeter, oğlum», – dedi. Şah Timur ayaqqa qalqıp bir kere «ah» çekti. Bütün mında bulunğanlar ayaqqa turdılar…
İşte, eser böyle. O, oquyıcını, insannı çoq tüşüncelerge daldıra. Tarihnı, devirlerni, hanlıqlarnı, qurumlarnı, aqibetlerni…hatırlata.
Eserniñ terbiyeviy emiyeti ğayet büyük.
Edebiyat:
Terciman. 1906, 22 dekabr, №144.
Terciman. 1906, 25 dekabr, №145.
Terciman. 1907, 8 yanvar, №3.
Terciman. 1907, 22 yanvar, №7.
SABRİ ARIKAN. Kendikaleminden İsmailBeyGaspıralı İdealleri İşleriTavsiyeleriveHaberleri. I. – İstanbul:TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI VAKFI, 2006. – 577 s.
Ablâziz Veliyev,
( Qırım müendislik-pedagogika universitetiniñ İlmiy-tedqiqat institutı )
