Qırımtatarlarnıñ şahsiy ad ve soyadılarınıñ peyda olması

18.06.202118:51

Ailede bala doğğanda er sefer ana-baba ögüne balağa ad qoyuv meselesi kelip çıqa. Böyle vaqıtta ana-baba, evelâ, qoyılacaq adnıñ manasına, onıñ zamanğa uyğunlığına, aytılışınıñ qolaylığına, aengine, dülberligine diqqat eteler. Er bir ana-baba evlâdına güzel ad qoymaq istey. Bu adnı bala ömüri boyunca taşıycaq. Onıñ içün er bir adnıñ manasını ögrenip, balağa uyğun, güzel bir ad tapıp qoymaq içün şahsiy adlar luğatları meydanğa kele.

Qırımtatarlarnıñ şahsiy adları Özbekistanda Remziy Mamutov, Şevket Haybullayev, Server Ümerov tarafından toplanıp, 1979 senesi Moskvada, «Rus tili» neşriyatında filologiya ilimleri doktorı A.V. Superanskaya muarrirliginde neşir etildi [1, s.142].

Soñki yıllırda qırımtatar şahsiy adlarına meraq bayağı artqanını nazarğa alıp ve bu ihtiyacnı belli bir derecede qandırmaq maqsadınen Enver Memet Özenbaşlı tarafından «Qırımtatar adları» luğatı neşir etildi [2, s.3].

Qırımtatarlarnıñ zemaneviy adlarında (eñ evelâ soyadlarında) halqımıznıñ ve tilimizniñ uzun-uzaq ve mürekkep tarihı saqlanılmaqtadır.

Qırımtatarlarnıñ şahsiy adlarını peyda oluvı ceetten bir qaç qatlamlarğa ayırmaq mümkün:

•        Qadimiy zamanlardan qalma adlar;

•        İran (fars) tillerden kirgen adlar;

•        İslâm dini vastasınen kirgen adlar;

•        1917-nci senesinden soñ kirgen adlar;

•        1991-inci senensinden soñ kirgen adlar.

 Künümizdeki qırımtatar şahsiy adlar luğatındaki adlarnıñ büyük qısmı cınıs isimlerden peyda olğan isimlerdir.

Halqımız İslâm dinini qabul etken soñ, arap adları, birinci nevbette dinge dair adlar, keniş sürette tarqalmağa başladılar. Bunnen beraber arap tiliniñ cınıs sözlerinden peyda olğan şahsiy adlar eñ büyük gruppanı teşkil eteler: Vacip, Veli, Nazim, Selim, Enver, Emir, Eşref; Zemine, Zera, Zore, Melek, Şefiqa ve il. [2, s.3].

Fars edebiyatınıñ tesiri altında, tilimizge kirgen adlar, aynı zamanda bu şahsiy adlar da cınıs sözlerinden peyda olğandır: Dilâver, Server, Şain, Şahbaz, Gülnar, Gülizar, Niyar, Pakize, Feruze ve il.

Diger gruppanı halqımıznıñ tarafından assotsiativ neticesinde peyda olğan şahsiy isimler teşkil ete. Bu isimler diger tillerniñ cınıs isimlerinden meydanğa kelgenini de körebilemiz.

Böyleliknen bu gruppada böyle kibi assotsiatsiyalarnı ayıra bilemiz:

•        Cesürlik: Nariman, Narış, Rustem, Eraqay, Erol; Attika, Urmus, Şevzade;

•        Küç: Bektaş, Bektemir, Boraqay, Demirel, Timur, Çorabatır;

•        Ayvan adları: Aqboru, Arslan, Burunaz, Qurvet, Samur; Şerye;

•        Güzellik: Büller, Sevri, Elnar; Aybike, Ayten, Güzel, Güliye, Gülsana, Gülçere, Dülber, Zebide, İndira, Nefize, Şahşine;

•        Baht: Bahtiyar, Dilşad, Suyun; Ahter, Bahtle, Sevinç, Şadiye;

•        Sevgi:  Sevdin, Sevdiyar, Elyar; Venera, Dilâra, Sevil;

•        Çiçek: Aygül, Gönce, Gülimhan, Gülistan, Gülsuman, Gülbiyaz, Gülcihan, Gülzade, Gülzar, Gülziye, Gülmira, Gülnaz, Gülnar, Gülpempe,  Gülperi, Gülfere, Gülşade,  Gülşan, Gülşe, Gülşen,  Gülümser, Zalina, İsmigül, Kencegül, Lâle, Narkize, Nilüfer, Nüber;

•        Qıymetli taşlar, madenler: Zarena, Zeraye, Zerine, İnjine, Sadife, Ferüze, Elmaz, Enjene;

•        Zariflik: Nazlı, Nazlıhan, Servinaz;

•        Aydınlıq: Aydın; Aynur, Aybar, Gülnur, İlâna, Minaver, Ruşena, Ürşen, Enure;

•        Yahşılıq: Bezat;

•        Aqrabalıq, sülâle: Kence; Zade, Merzade, Emşire;

•        Ükümdarlıq: Reber, Server, Serdar, Şabay, Erhan; Qarabikeç, Regina, Haniye;

•        Temsil: Ramis, Remzi;

•        V.İ. Lenin, K.Marks, Oktâbr inkilâbı neticesinde peyda olğan adlar: Velmar, Vilor, Vilür, Lenar, Lenaver, Marlen, Erlan; Vilüra, Lemara, Lenara, Lenziye, Leniza, Leniyara.

Cınıs isimlerden, şahsiy adlar peyda oluvından ğayrı, insanlarnıñ lağapları ve soñra bu lağaplardan soyadları meydanğa kele edi. Lağaplarnı em ulu, belli insanlarğa (Ulu İskender, Qanuniy Sultan Suleyman, Alkeday (Ümer İpçi) ve il.) em de adiy, halq arasında yaşağan insanlarğa taqıla edi (Sivri Ali, Bay Lütfi) ve il.).

Bir lağap er angi bir kişige çeşitli seberlerge bağlı olıp, berilir. Bu sebeplerni sıralap, qırımtatar lağap (ve qısmen soyad) çeşitlerini körebilemiz. Ve elbette ki, aman-aman, episi lağaplar cınıs isimden peyda olğandır.

1. Bir insannıñ belli-başlı tabiat çizgisini körüp de, halq taraftan berilgen lağaplar:

Sivri Ali (Üsküt) «sivri» keskin demek Tabiatı qattı bir adamdır.

Güdürci Zemine (Yalta, Gaspra) Gasprada cenk eveldsi yaşağan bu qadınnıñ sesi pek gür ve keskin eken.

Deli Fadme (areketleri attik ve eyecanlı olğan bir kişi).

2. Kişinin içtimaiyi vaziyeti aldğa çıqarılğan lağaplar:

İrih ( «yırtıq», «fuqare»).

Bay Lütfi (bay «zengin» demek; asıl Körbekli büyük bir aileniñ soyadıdır).

3. Lağap berüvde mıtlaq bir adise ortağa kelip qoşulmaq kerek ki, bu adiseniñ «baş qaramanı» olğan adam bir lağap saib iola.

Aciumer (Hacı + Ümer)

Qacamet (hoca «din adamı, imam» + Amet)

4. Bir insannıñ vucut eksikligi/saqatlığından meydanğa kelgen lağaplar; insannıñ boy-post hususiyetleri közge alınıp qoyulğan lağaplar:

Topal                                Qıyış

Altıparmaq                      Çolaq

Parmaqsız                       Sağır                                    

Qambır                            Küçük

Sarı Osman (sarışın kişi)

5. İnsannıñ zenaatı/ustalığı esas alınıp berilgen lağaplar.:

Komurcı                                  Mezarcı

Demirci                                   Piçenci

Havalcı                                   Taşçı

Sucı                                         İmam Lütfi

Qasap                                     Muyedin

Tuvarcı                                   Kürkçi

Taşçı                                       Gemici

6. Aqrabalıq terminlerden peyda olğan lağaplar.

Kuma (türklerde kuma «bir adamnıñ 2 qarısından er birisi; bu 2 qarı bir-birine kuma dep seslenmekte»).

Beşqardaş (5+qardaş).

Egiz ( 2 + z «çoqluq/çift olmaqnı bildirgen eski türk affiksi -z- sesi).

Çelebi («qardaş balları» demek, rus. «plemânnik/-tsa»).

7. Ayvan, quş ve ösümlik adlarından ortağa çıqqan lağaplar:

İkakka (tahminen şivede bir quş adı ya da quş sesi imitatsiyasından doğğan bir lağaptır).

Çaqal                               Papiy

Qırımtatarlarda lağap taqma hususiyetleri esasen bulardır. Qadim devirlerden başlağan ad berme añanesi künümizge de devam ettirilmektedir. Eskiden olğanı kibi, lağap mıtlaq bütün aile azalarına avtomatik olaraq keçmektedir [3, s.90-103].

Faydalanılğan edebiyat

1.      Qırımtatar adları. // «Yıldız» jurnalı. – 1990. – №1

2.      Özenbaşlı E.M. Qırımlarnıñ şahsiy adları. Liçnıye imena Krımtsev. Slovar / E.M. Özenbaşlı. – Simferopol:  Dolâ, 2012.

3.      Selimova L. Qırımtatar lağapları. // «Yıldız» jurnalı. – 2008. – №2.

N.A. Zayretdinova

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET