Bir sıra qırımtatar ressamlar arasında, qırımtatar usta-felsefeci, duyğulı ressam Asan Baraşnıñ özgün ressamlıq-dekorativ icadı ayrı bir yerni ala.
«Bu ressam sizni qolay menimsemenen quvandırmaz. Eserleri ayrı-ayrı mürekkeplerdir, ep birlikte ise bir Krit labirintidir…» – tamam böyle, bir qırımtatar sanatşınasnıñ fikrinen, original bediiy «tilni» şekillendirip olğan qırımtatar ustanıñ icadını eñ yahşı şekilde tasvirlemege mümkün [1].
Obrazlarnıñ mecazlığı, bediiy şartlılıq sisteması, stereotiplikten qaçış, bazı işaret, vaqtınca timsaliy detallerniñ ayırılması A. Baraş eserleriniñ eñ müim qısımları alına kele [2].
Qırımtatar ustanıñ eserleri meraqlıdır, çünki içinde timsaliy metin bardır. Ressam-timsalciniñ resimini yoramaq – bu pek meraqlı bir iştir: er seyirciniñ eserde tasvir etilgenlerni özünce añlamaq, is etmek, menimsemek içün imkân peyda ola. Tasviriy sanatta timsallerniñ qullanılması adiy dünya añlayışnıñ çerçevelerini ayırmağa; idraq etilgenniñ sıñır tışına ketmek ve dünyağa «içinden» kelgen duyğularını köstermege yardım ete.
Belli bir usta olmadan evel Asan Baraş icadiy yolda çıqqan bir çoq maniadan keçmek mecbur qaldı, amma bugün ressamnıñ eserleri tek vatandaşlarğa degil, aynı zamanda Qırımdan uzaqta olğanlarğa da tanıştır. Onıñ eserleri em qırım cumhuriyet müessiseleriniñ toplamında, em de Ukraina, Rusiye, Özbekistan, AQŞ, Almaniya, Poloniya, Türkiye, İsrail, Çehiya, İsveçiyanıñ müzeylerinde, şahsiy kollektsiyalarında bulunmaqtadır [3, s. 153-154].
Asan Baraş, qırımtatar sanatına milliy qaydelerden vazgeçmeden cesürce yañı şekillerni kirsetken ustadır. Eserlerinde keskin, beklenmegen kontrastlarnıñ birikmesi, kerçek obrazlarnıñ fantastik ile becerikli ve aenkli bir qarışması közetilmekte. Er eseri çoqmanalıdır ve timsaliy mana ile özgün qavrayışnen toludır. Ressam dünyanı, grotesk şekillerini qullanıp, öz qasevet, assotsiatsiya prizması üzerinden tasvir etmekte [4].
A. Baraşnıñ resimleri olduqça özgündir: mecaz ve teren felsefiy mana ile toludır. Eñ ayırdı etici – ressam resimlerinde qırımtatar halqınıñ milliy mevzusını açıqlay. Bir çoq eserde, ressam şahsiyet hususiyetleriniñ ifadesi olaraq degil, bir çoq vatandaşnıñ dünyanı is etmeniñ bir akisi olaraq menimsengen teren keder, barlıq vaziyetlerine tabilik közetilmekte. Belki de bu vaziyetniñ sebebi, ressam ve halq yaşayışınıñ qolay olmaması ve ressam, halqnıñ acısını sanki içinden keçire ve bunı tasvir etmege tırışa [5].
A. Seydametovnıñ çoq sayılı kollektsiyasında çeşitli mevzularda ve süjetlerde yazılğan eserlerni tapmağâ mümkün. Bir çoq tenqitçi, Asan Baraşnıñ eserlerini avangard olaraq qabul ete, lâkin ressam, eserleriniñ farqlı üslüplerde yapılmasına baqmadan, bu adiseni «kerçekçilik/realizm» olaraq tarifley. Ustanıñ aman-aman bütün eserleri büyük ölçülidir [6, s. 249].
Ressamnıñ bir sıra resimlerine baqsaq, bazılarını bir seriyağa birleştirmege mümkün, meselâ «Yuva» (resim 1), «Seyir etici» (resim 2), «Şalfey» (resim 3), «Allegoriya» (resim 4) eserleri üslüpke köre beñzeyler.
Resim 1. «Yuva» («Gnezdo») (76×76), 1997 s.
Resim 2. «Seyir etici» («Sozertsatel») (75×75), 2009 s.
Resim 3. «Şalfey» (73×73), 2009 s.
Resim 4. «Allegoriya» (75×70), 2007 s.
Bütün eserlerde, kompozitsiyanıñ merkezinde resim yapılğan olduqça iri kevdeli bir erkekniñ obrazını közete bilemiz, amma ne içün bütün eserlerde sıqılğan alda, tüşüncege dalğan, tizlerini ellerinen sarğan ve uzaqqa tüşünceli kederli gözlernen baqıp tasvir etilgeni – bir sır olaraq qala. Belki de böylece ressam öz alını, öz «sıqılğanlığını» kösrermege istedi, sanki bu onıñ qıyın ayatı aqqında bir «ikâye»dir, çünki resimlerniñ yapılması, aman-aman er şeyni: ayatnı, turmuşnı… yañıdan qurmaq kerek olğan Qırımğa qaytqan soñ birinci on yıllıqnen bir keldi. Belki de ayatnıñ öyle devirleri oldı ki, sanki «tikenli madeniy telnen bağlısıñ» ve bu «Yuva» (resim 1) ve «Allegoriya» (resim 4) kibi resimlerniñ yapılması içün «akis» – ğaye oldı.
«Mamatekeler» (resim 5) ve «Qırım lavandası» (resim 6) eserleri de teren felsefiy mananen toludır. Resimlerniñ serlevasına köre seyirci, ilk nevbette çiçeklerni körmesi kerek, amma közge bam-başqa bir şey ilişe; eser serlevası ile eserniñ özü arasında bir aenksizlik peyda ola.
Resim. 5. «Mamatekeler» («Oduvançiki») (200×130), 2013 s.
Resim 6. «Qırım lavandası» («Krımskaya lavanda») (140×225), 2014 s.
Meraqlı şu ki, er eki eserde de tamamınen aynı yerleştirmede resim yapılğan 14 obraznı saymağa mümkün: 8 – üst sırada ve 6 – alt sıradadır. Eki resimde de ince yipçik (resim 5) ve zıncırçıqqa (resim 6) asılğan «quvurçıq» mahlüqat tasvir etilgen, amma «Mamatekeler» eserindeki «zatlar»da insaniy sima, qanat ve ayaqlar bar, «Qırım lavandası» resiminde ise (eser «Mamatekeler»den bir yıl soñra resim yapılğan) «mahlüqat»nıñ yalıñız «yünü» qalğanını ve altın tüsni alğanını körmege mümkün. Mahlüqat sanki «taqdirini» bile edi, yaramay bir şeyniñ olacağını duya edi (yoqsa ğamlı baqışlarını tüşürmez ediler), neticede öyle de oldı. Ve mında böyle sual peyda ola: tasvir etilgenler kene de ressamnıñ yaşayışınıñ belli bir devirinen bağlı degilmi aceba? Belki o başta özüniñ «yürek duyğusını», soñra ise «vaqia neticesini» tasvir etti?
Ustanıñ daa eki eserini bir seriyada birleştirmege mümkün: «Azatlıqqa» (resim 7) ve «Intılma» (resim 8) resimleri. Eki eser 2015 senesi yapılğandır, amma tamamınen farqlı duyğulı renklerge saiptir. Ve kene de bir eser sanki digerini tamamlay, sanki kene «vaqialarnıñ ardı-sıralılığı» tasvir etile. Eski resimde aynı quşlar tasvirlengen, lâkin «Azatlıqqa» serlevalı resimde esaretteler (boyunlarına yipler atılğan), amma aynı zamanda yahşı bir şey olacağına ümüt eteler (yuqarı doğru olğan baqış, bir ümüt timsalidir), «Intılma» serlevalı resimde ise quşlar sanki qurtuldılar ve uçmağa isteyler. Resimlerniñ arqa planı meraq doğura: birinci alda er şey suvuq açıq mavı tüsnen boyalı, ekinci eserde ise fon endi allı-güllü ve yaqından baqılsa, arqa planda sızılğan evçikler «Büyük Özenbaş» serlevalı resimdeki evlerge oşağanını körmege mümkün, ustanıñ ecdatları bu köyden edi. Ressam eserlerinde kompozitsiya qanunlarını, olduqça kontrast renklerni, tam siluetlikni ustaca qullana. Resimleriniñ qaramanları üslüpli, uydurılğan dünyanıñ qanunlarına köre yaşaylar. İcadınıñ üslübiy hususiyetini timsaliy-şiiriy olaraq tasvirlemege mümkün.
Resim. 7 «Azatlıqqa» («K svobode») (98×128), 2015 s.
Resim 8. «Intılma» («Stremleniye») (109×102), 2015 s.
Asan Baraş zamanınıñ çeşitli içtimaiy adiselerini añlamaq, qorqutıcı, mantıqsız, absurd tabiatını ortağa çıqarmaq içün teren felsefiy mananen tolu ve timsaliy metinge saip olğan obrazlarnı qullana.
Edebiyat
- Labirintı Asana Baraşa [Elektronnıy resurs] // Avdet. – Rejim dostupa : https://avdet.org/ru/2020/12/06/labirinty-asana-barasha/.
2. Çerkezova E. Asan Baraş. «Vne mira» i «v miru» / E. Çerkezova // Golos Krıma. – 2007. – 3 avgusta. – S. 8.
3. Krımskotatarskiye hudojniki, mastera dekorativno-prikladnogo iskusstva i arhitekturı: bibliografiçeskiy spravoçnik / avt.-sost. E. Çerkezova (Kurtseitova). – Simferopol : GAU RK «Mediatsentr im. İ. Gasprinskogo», 2017. – 440 s.
4. Çerkezova E. Asan Baraş: «Ya sam rasskaju o vremeni i o sebe» / E. Çerkezova // Golos Krıma. – 2013. – 1 noyabrâ. – № 44. – S. 8.
5. Obuhovskaya L. Jiznennoye pole Asana Baraşa / L. Obuhovskaya // Krımskaya pravda. – 2013. – 30 oktâbrâ. – № 197. – S. 3.
6. Şevçuk V.G. Dekorativnıy harakter obraznoy sistemı tvorçestva sovremennıh krımskih hudojnikov / V.G. Şevçuk // Krımskiye dialogi: kultura, iskusstvo, obrazovaniye. – Simferopol : DİAYPİ, 2015. – S. 239–251.
M.A. Harahadı
Menba: BONUM INITIUM (Horoşeye naçalo) : sbornik nauçnıh trudov. Vıpusk 13 (21). – Simferopol : RİO KİPU imeni Fevzi Yakubova, 2021. – S. 241-247.
