Ana tilinde tasil ve terbiye aqnıñ yerine ketirilmesi bugün, hususan biz, 18 mayıs 1944 senesi zornen sürgün etilgen soñ, uzun yıllar sürgün yerlerde yaşağan qırımtatarlar içün pek müimdir.
Bilgeniñiz kibi, 1921 senesiniñ Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyet esas qanunı vе 1937 senesiniñ Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyet esas qanunına köre Qırımda devlet tilleri tatar (qırımtatar) ve rus tilleri edi. Sürgünden evel Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetinde 371 qırımtatar mektebi çalışa edi.
Pedagogik kadrlarnıñ azırlığını Aqmescit pedagogik institutı, Yalta tatar pedagogik tehnikumı, Bağçasaray ocalar tatar mektebi yapa edi. Qırımtatar halqı sürgün etilgen soñ, Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti yoq etildi, qırımtatar tiliniñ devlet tili ve halqara munasebet tili olaraq statusı lâğu etildi, milliy tasil sisteması aman-aman yoq etildi – sürgün yerlerde qırımtatar tilli mektepler yoq edi, gazeta, mecmua, luğatlar, bediiy edebiyat neşir etilmey edi. 1948 senesi Qırımnıñ 400-den ziyade meskün yeriniñ adı deñiştirildi (qırımtatar coğrafiy adları deñiştirildi); Qırım yarımadasındaki tasil sisteması, qırımtatarlarnıñ tarihiy ana-vatanına kütleviy qaytmasına qadar (1980-inci yıllarnıñ soñu – 1990-ıncı yıllarnıñ başı) bir tilli edi – 500-den ziyade tasil müessiselerde tasil, esasen, rus tilinde alıp barıla edi.
Sürgün yerlerde, mahsus yerleşme rejiminiñ alınmasından soñra, 1957 senesinden başlap, «Yeñi dünya»-«Yañı dünya» (birinci sanı 1918 senesi çıqtı, sürgünlikke qadar qırımtatar tilinde neşir etile edi) gazetasınıñ neşiri yañıdan qırımtatar tilinde, «Lenin bayrağı» adı altında başladı; 1976 senesinden başlap qattı sovet tsenzura şartlarında qırımtatar tilinde yekâne «Yıldız» mecmuası neşir etilmege başladı; 1968 senesinden başlap Nizami adına Taşkent devlet pedagogik üniversitetinde qırımtatar tili ve edebiyatı ocalarınıñ azırlanması başladı. Qırımtatarlarnıñ tarihiy ana-vatanına kütleviy qaytmasınıñ başında mezunlarnıñ sayısı yalıñız 500 ihtisastan ibaret edi.
Filologiya ilimleri doktorı, professor Adile Emirovanıñ fikrine köre «qırımtatar tili total lingvotsidge oğradı» (lingvotsid – tilniñ, adet üzre asıl tarqalğan regionlarda, tamırını qurutmağa yönelgen idariy-siyasiy, ayrıca da ihtisadiy hususiyetli tedbirler kompleksidir), çünki sürgünlik neticesinde «qırımtatar tili, aile içinde munasebet vastası funktsiyasından ğayrı bütün içtimaiy til funktsiyalarını ğayip etti». Adile Emirovan iddiasına köre «tilniñ üslübiy sisteması dağıldı, çünki ilmiy, publitsistik, resmiy, bediiy edebiyat üslübi kibi edebiy til üslüpleri işlemege toqtadı». Tamam bu sebepten 2010 senesi qırımtatar tili UNESCO-nıñ «Ğayip olma telükesi altında bulunğan dünya tilleri atlasına» kirsetildi, em ayrı bir diqqat ve qorçalanmanı talap etken bir til olaraq, em de repressiyağa oğrağan halqnıñ tili olaraq, yañıdan tiklenmesine ve bütün devlet ve içtimaiy yaşayış saalarda – idariy ve iş yürsetme, tasil, ilim, medeniyet, kütleviy haber vastaları saalarında eksiksiz bir işlemesine imkân yaratqan ayrı bir munasebetke muhtac.
Balalığım sıq-sıq aqlıma kele – doğmuşlarımnıñ sürgün etilgen Özbekistanda doğıp, östim, adiy Fergana mektebinde oqudım. Elbette ki, mektepte qırımtatar balaları da oquy edi, amma mektebimizde, fakultativ şeklinde bile qırımtatar tilini ögrenmedik – kerekli talebe sayısı, derslikler yoq edi, ocalar da yetişmey edi. Esas ocalarım ikmetli qartlarım – qartanam ve qartbabam edi, «Lenin bayrağı» gazetasını başından soñunace sesli oqumamı temin ete ediler ve, elbette ki, aile içindeki munasebet yalıñız qırımtatar tilinde edi. Qırımtatar tilinde kitaplar pek yoq edi, bu sebepten, doğrusını aytsam, bizim qırımtatar nesir ve nazım klassikleriniñ eserleri tek Qırımğa qaytqan soñ irişilir oldı.
Qırımtatar tiliniñ statusı rus ve ukrain tillerinen beraber devlet tili olaraq Qırım Cumhuriyeti esas qanunınıñ 10-uncı maddesiniñ 1-inci punktı ile belgilendi. Qırım Cumhuriyeti esas qanunınıñ 10-uncı maddesiniñ 2-nci punktına köre «Qırım Cumhuriyetiniñ devlet tilleri statusı Rusiye Federatsiyası qanunları ve Qırım Cumhuriyeti qanunları ile belgilene». Bu normanıñ yerine ketirilmesi, Qırım cemiyetiniñ bütün yaşayış saalarında devlet tilleriniñ qullanmasında kerçek aq musaviyliginiñ olması içün şartlarnıñ yaratılmasına yönelgen tedbirler kompleksiniñ tez qabul etilmesini talap ete. Ayrıca «Qırım Cumhuriyetindeki tasil aqqında» Qırım Cumhuriyetiniñ profil qanunınıñ qabul etilmesi de kerek, çünki Rusiye Federatsiyası subyektiniñ devlet tilleriniñ bütün funktsiyalarını eñ yahşı şekilde yerine ketirmesi içün tasil ve terbiye sistemalarınıñ bütün qısımlarında ögrenilmelidir. Bu sebepten, devlet tilleri bütün mekteplerde, tasil tiline baqmadan mecbur olaraq ögretilmelidir.
Ürmetli ana-babalar, ocalar, cemaat temsilcileri! Qırımnıñ mektepten evelki ve umumtasil teşkilâtlarında ögrenme tili saylaması aqqında ariza yazmaq içün daa vaqıt bar! Profil nazirliginiñ resmiy vesiqalarını oquñız, ve eñ müimi, – ana-babalarnıñ tasil protsessiniñ esas iştirakçilerinden biri olğanını unutmañız..ve tek bu degil! Ürmetli vatandaşlar, balalarımıznıñ kelecegi, ana tilimizniñ kelecegi, halqımıznıñ kelecegi bugün bizim ellerimizde!
Emine AVAMİL
