Atalarımız inanılmaz bir ayat yaşadı. Turmuşını ne qadar tüşünceli bir şekille qurğanları şaşırtıcıdır. Sizge, belki de bilmegeniñiz, eski zamandaki qırımtatarlarınıñ ayatı aqqında bir saylam kerçekni taqdim etemiz.
Qırımtatarlar iç bir vaqıt ev qapılarını kilitlemey ediler. Bu, eski zamanlarda hırsızlıq aman-aman iç olmağanınen iza etilmektedir. “Öz aralarında doğrulıq, qırımtatarlarnıñ ayırdı etici bir hususiyetlerindendir, ve hırsızlıq olarda o qadar siyrek edi ki, evlerde qapılar ep, atta gece kilitsiz qala edi ve bağçasında kömülgen bürtükli ötmek, anda, aşalacağına qadar iç toqunılmaz alda qala edi”, – dep Qırımda XIX asırda bulunğan etnograf ve seyaatçı Gustav Radde yazmaqta.
Eskiden, yalıboylu qırımtatarları bağçalarını ve bostanlarını nevbetnen suvara ediler. Suvarma işi, özenlerden ayırılğan bir toplu arıq yardımınen yapıla edi. Bir yıl, arıqnıñ üst qısımlarında bulunğan topraqlar, diger yıl ise alt qısımlarındaki topraqlar suvarıla edi. Qurğaqlıqtan eñ çoq zarar körgen bağçalar nevbetsiz suvarıldı.
Qırımtatarlarnıñ eñ tarqalğan faaliyetlerinden biri un istisalı edi. Bu sebepten Qırımda çoq sayıda degermen bar edi. Kezlevde yel degermenleri hususan tarqalğan edi. Qarasuvbazar rayonında çoq sayıda suv degermeni bar edi, olar mında, Qarasuv özeni boyunca yerleşe ediler. Un ögüzler yarlımınen de çekile edi. Tek Kefede, seyaatçı Evliya Çelebiniñ malümatlarına köre, ögüz çeküvinde çalışqan 160 un degermen kompleksi bar edi.
Qırımtatarlar, Qırımda pek çoq sayıda olğan çeşmelerniñ temiz olmalarına ayrıca diqqat ete ediler. Atalarımıznıñ çeşmeni baqqan, baqıcı vazifesinde bulunğan mütevelisi bile bar edi. Bu vazifede tek sayğılı bir insan ola bile edi. O, şeer ya da köy çeşmeleriniñ baqımı içün berilgen paralardan aylıq ala edi. Kırımda çeşmeler er yerde: şeerlerde, köylerde, yol boyu, ormanlarda ve dağlarda qurula edi.
Eski zamanlarda, pek çoq derecede tarqalğan qırımtatar qavehanelerinde, aman-aman tamamen sessizlik üküm süre edi. Qavehane ziyaretçileri yavaş sesnen laf ete edi, amma daa çoq jestler ve başnıñ yavaş egilmesi ile bir-birinen munasebet ete ediler. “Qırımtatarlar soqaqlarda ya da tükânlarda pek canlı subet ete edi, qavehaneler ise bir raatlanma yeri, mında, Avropalılarğa oşap, subet etilmey edi”, – dep 1847 senesi Qırımda seyaat etken Avgust fon Gakstgauz qayd ete.
Eski vaqıtlarda, qırımtatarlar ğayretli yüzüm bağcıları olaraq meşur edi. Rusiyе tarafından Qırım işğali vaqıtında, “Avropa habercisi” mecmuasınıñ bergen malümatına köre, yarımadada 56 yüzüm çeşiti bar edi. Kırımtatarlar yüzüm pıtaqlarını farqlı ülkelerden ketire edi, ayrıca yerli yüzüm çeşitlerini de çıqara ediler.
Aman-aman bütün qırım hanları Qırımda hristian maabit qurulması içün para ayıra edi. Bu adetniñ ilki qırımtatar devletiniñ qurucısı Hacı Geray tarafından atıldı. Onıñ üküm etken zamanında, devlet hazinesinden er yıl hristian ve yeudi cemaatlarınıñ ihtiyacları içün para ayırıla edi. 1497 senesi ilk Qırım Hanı Partenitte bir hristian tapınağınıñ qurulması içün para berdi. Daa soñra Bağçasaraydaki Uspensk manastırına balavuz bağışladı. Bu balavuzdan yapılğan çıraqlar bir yılğa yete edi. Hacı Geraynıñ Uspensk manastırına bu çeşit bağışları defalarca yapıldı. Onıñ torunları bu adetni devam etti. Meselâ, 1587 senesi II İslâm Geray devrinde Kaçadaki Biya-Sala köyiniñ got sakinleri içün bir kilse quruldı. Felenk burundaki Georgiy manastarı da, hanlarnıñ diqqatında edi.
Qırımtatarlar atlarnı qullanıp, teren quyulardan suv çıqara ediler. Ayvannı, yer yüzüne parallel tutturılğan quyu içün köpçekke bağlap, daire-daire yürgize ediler. Böylece at yip sistemasını ve eki bürdük – teri çuvallarnı areketke ketire edi. Bürdükler bir-birine doğru areket ete edi – tolusı yuqarı, boşı aşağı.
Eski zamanlarda, şimal Qırım göllerinde galagaz avı tarqalğan edi dep, tarihçı Valeriy Vozgrin yaza. Bu papiy avına tüfeknen degil, bir küreknen barıla edi. Bu quş teren olmağan yuvalarda ve yalı qobalarda yuvalana edi. Aslında, avcılıq Qırım hanlığında populâr edi. Atalarımız duvadaq, toy quş, tavşan, sığın ve başqa ayvan ve quşlarnı avlay ediler. Av içün yay, tüfek ve başqa silâlar qullanıla edi.
Evel vaqıtlarda qırımtatarlar tatlı suv ile bağlı meseleler sebebinden bir çoq quyu qura ediler. Er bir şeerde ve köyde bar edi. Suv damarlarını qıdırmaq içün pıtaq qullanıla edi. Aqşam, tapılğan yerlerge çanaqlarnı ast-üst olaraq qoya ediler. Saba çanaqnıñ daa çoq terlegen yer, quyunıñ qurulması içün eñ yahşı yer olaraq qabul etile edi. Böylece, suv quyularnıñ terenligi bazan 100 metrni aşqan çöllerde bile suv tapıla edi.
“Gustav Radde. Qırım ve qırımtatarları” kitabı ve Crimeantatars.club internet-neşiri materiallarına köre azırlandı.
