Эшит, мефта не сёйлиюр…
Эдебиятымызнынъ энъ корюмли векиллеринден ве аджайып классиги олгъан Асан Чергеев поэмасынынъ адыны макъалеге серлева этип чыкъаргъанымызнынъ озь себеби бар. Биринджиден, бу эсерни окъумагъанлар окъусынлар. Экинджиден, онынъ мундериджеси ве актуаллигини, яни бугуньки куньлеримизнен алякъасыны, тюшюнсинлер. Учюнджиден, дигер семетдешлерге окъумагъа тевсие этсинлер.
Лафлар догърумы, миш-мишми?
Дёртюнджиден, мевзумызнынъ маиети ойледир: о, бир къач бинъ мефталарымызнынъ эбедий мекяны олгъан «Абдал» мезарлыгъы. Даа догърусы, сонъки айларда онынъ этрафындаки лафлар-арекетлер акъкъындадыр.
Бир къач окъуйыджыларымыз, даа догърусы, отуз йыл эвельси бу ерни, «Абдал»ны, баягъы зорлукъларнен алмасынынъ шааты олгъан эсли-башлы агъаларымыз андан-мындан чешит лафларны эшитип, раатсызландылар: догърумы, миш-мишми? Оларнынъ риджасы иле бильгенлеримизни язаджамыз.
Кечкен сене октябрьнинъ ильк куньлеринде, Акъмесджиттеки телеканалларындан бирисинде, «Мёртвым становится тесно» козьге тюшеджек серлева астында яйын косьтерильген эди. Анда, шу джумледен, бойле малюмат бильдирильди. Акъмесджитнинъ шималь-шаркъ тарафында ерлешкен «Абдал-2» къоджаман мезарлыгъында ер битмекте – 1,5 гектар къалгъан. О, къарарынен, ярым йылгъа ете биле…
Топракъ алмасы озю-озюнден олмады
Бу ерде, «Википедия» берген фактлардан файдаланып, азачыкъ анълатув бермелимиз. Акъмесджитнинъ шаркъий дживарында Эски Абдал деген кой олгъан. Сюргюнликтен сонъра, 1948 сенеси, чокъ юзлернен денъишювлер сырасында, онынъ адыны да сильдилер. Сонъра о кой виляет меркезине къошулды ве шимди «микрорайон Загородное» оларакъ белли.
1964 сенеси о койден узакъ олмагъан месафеде, Куйбышев сокъагъынынъ сонъунда, шеэрнинъ табиий ихтияджыны ерине кетирип, мезарлыкъкъа 73 гектар топракъ айырылды. Ерли сакинлер, эвельки койни хатырлап, о четликни озьара Абдал, деп адландырмагъа башладылар. Тез арада бу ад мезарлыкъкъа кечти ве эр кес тарафындан танылды.
Халкъымызнынъ кутьлевий авдети башлагъанынен, бир сыра тешеббюсчилер, эсасен, Къырымгъа эвель кельген инсанларымыз ве дженк иштиракчилери, оларнынъ арасында Баттал агъа Челебиев, Фикрет агъа Меметов, Амди агъа Мустафаев, Айдер агъа Мустафаев ве башкъалары (кимде къошма малюмат бар, язынъыз – джемаатымыгъа бильдирейик) мусульман мезарлыгъы ичюн бир темелли ер алмакъ макъсадынен бу меселенинъ пешине тюштилер.
Бу агъаларымызнынъ (джумлеси Алланынъ рахметинде олсунлар!) исрарлыгъы саесинде Акъмесджитте яшагъан къырым мусульманларына христиан Абдалы янында, амма айланма (алкъа) ёлунынъ о бир тарафында, о заман 12 гектар (иште, але даа, дейик, 400 метрге 300 метрлик) топракъ мейданы айырылды.
Мевтаны къанда алып бармалы, деген суаллер, къайгъы, шашмалавларгъа, пайтахтта яшагъан ватандашларымыз ичюн сед чекильди. Башындан абаданлаштырылып кельген ве тертипте тутулгъан бу мезарлыгъымызда 2012 сенеси, иш адамы Л. Ислямов къолтутувынен, дефн этюв мерасимлерини эда этмекнен багълы махсус хызметлер бинасы къурулды ве о иншаат макъсады боюнджа фааль къулланылмакъта.
Кет-кете, 1990-нджы сенелерининъ сонъунда Абдалнынъ христиан къысымында ер битеяткъаны белли олды. Шеэр акимиети, буны эвельден корип, меселе узеринде ашыкъмайып чалышты. Нетиджеде, 1964 с. башлангъан мезарлыкъ «Старый Абдал» (тамам анавы кой киби), яхут хариталарда киби, «Абдал-1», деп адландырылды ве онда дефн этювлер яваш-яваш токътатылды. XXI асырнынъ сыфыр сенелери, мусульман мезарлыгъынынъ, мумкюн демеге, артында (алкъа ёлундан бакъкъанда) «Новый Абдал», яхут «Абдал-2»ге пейда олды. Онъа 98 (!) гектар топракъ айырылды, яни, тахминен, 1 км х 1 км.
Бир ай эвельси кинае биле сеслендирильмеди
Энди ерли телеканалларнынъ беш ай ве бир афта эвель бильдирген хаберине къайтайыкъ. О яйында даа бойле меракълы малюмат эшитмеге мумкюн эди. Акъмесджитнинъ дживарында (мензили Красная Зорька косьтерильген) эки йылдан берли крематорий чалыша. Онынъ хызметлеринен кет-кете зияде файдаланыла. Къырымда, эсасен, Акъмесджитте, шимди, ольгенлернинъ 15 файызы анда алып барыла (мисальчюн, Москвада бу ракъам 70 файыз, дейлер).
Сёз сырасы, православ дини бунъа йымшакъджасына къаршы чыкъа. «Бу бизим адет дегиль – инсан топракъкъа къайтмакъ керек», — дейлер папазлар. Лякин бойле сечим япкъан мефтанынъ акърабалары диний хызмет сорасалар, оларнынъ риджалары ред этильмей. Иште, папазларгъа эписи бир къазанч. Эм де кремация джерьяны, хусусан, буюк шеэрлерде, уджюзджа чыкъа экен.
Бу яйында баягъы муайен, конкрет шейлер сёйленильди. Ресмий изаатлар арасында шеэр мемуриети башы муавининъ айткъанлары да меракълы олды. Акимиет аджеле суретте ер бакъмакъта. Бу ерлер, деерли, тапылды. Живописное, Трудовое, Молодёжное койлерге бакъкъан шахсий топракъ мейданларындан тахминен, 100 гектар сатынгъа алынаджакъ, деди о. Бизим «Абдал»ымыз акъкъында ич бир лаф, насылдыр кинае биле олмады.
«100-ни тапарыкъ, амма едисини де алырыкъ». Ойлеми?
Бу себептен, белли «Къараденъиз продакш» (Q) студиясы азырлагъан ве 25-ноябрьде ичтимай агъларда ерлештирген эки дакъкъалыкъ видеороликтеки малюмат булутсыз кокте гудюрдю олды. Онда (эбет, кокте дегиль, видеосюжетте), Акъмесджит мемуриетининъ о замандаки башы Елена Проценконынъ теклифи сеслендирильди. Асылында, бу вакъианы ноябрьнинъ ильк куньлеринде башкъа ерли рустилли телеканал камерагъа алып, косьтерди ве олуйыджыны тарифледи, амма ватандашларымыз о каналларны бакъмайлар десенъ олур.
Муфтияткъа кельген тайинленме баш бойле дей: «там (Абдалда) мусульманские захоронения, 12 гектаров. Используются четыре, сейчас. И мы хотели бы в районе семи гектаров отделить под захоронения православные. А в дальнейшем, конечно, возместить вам на другом участке…».
Нетидже, алып барыджы журналистнинъ (Q-студиясы) айткъанларына коре, бойле: «В Духовном управлении мусульман Крыма сообщили, что новость о передаче части земли мусульманского кладбища преждевременны, (…) окончательное решение ещё не принято».
Муфтиятнынъ сайтында мезкюр мемуриет башынен олгъан корюшюв акъкъында хабер бар (5-ноябрьде). Амма Абдал мезарлыгъынынъ топрагъы этрафында котерильген мевзу ве онен багълы риджа-талаплар ич бир джеэттен анъылмай.
Эбет, вазифедар апай мусаллат эткен мевзу эмиетсиз, дикъкъаткъа ляйыкъсыз сайылса – бу истек ве мерам инкяр этильмектен башкъа шейге ляйыкъ дегиль, деп сюкюнет сакъламакъ мумкюн:. Яни, мемуриет «планларыны» айта билир, амма мусульманлар чезиледжек меселени мында корьмейлер.
Чюнки отуз йыл эвельси баягъы бир заметнен алынгъан ер – екянедир. О болюнмез, кимсеге берильмез. Алынгъан киби ольчювде де, толусынен ве сонъунадже ишлетиледжектир! Бу манада тюшюнильсе – табиий, музакерени къапатмагъа догъру келе. Ве меселени къолайджасына чезмеге тырышкъан мемуриетке бериледжек суаллер арткъач.
Башкъа такъдирде исе шеэр идареджилерине суаллер догъа. Ве олар чокъ саде олып, ачыкъ-айдынлар:
– октябрьнинъ башында шеэр мемуриетнинъ реберлеринден бири, даа 1,5 гектар бош ер бар олгъаныны тасдикълап: «работа по подбору новой территории ведётся», ве «он заверил, что ситуация не критична», дегенинден, бир айдан сонъ не денъишти ойле де, ребернинъ озю Муфтияткъа, чапып барды?
– о ерден узакъ олмагъан, Стрелковая сокъагъында, энди эвлер ве, атта, джами, тургъан топракълар озьлерине керек олгъанда, «меселени» къыскъа муддет ичинде чездилер, мейданны бошаттылар; «Абдал-2»нинъ этрафлары ачыкъ, тегиз, бом-бош чёль – бир шейни йыкъмакъ-бозмакъ керекмей, саиплештирильген къысымыны сатынгъа алдынъ, весселям;
– шимдики буюк мезарлыкънынъ дефн этюв мейданы, эртеми-кечми, битиджеги белли, оны, атта, башындан эсапламакъ мумкюн эди; эгер, октябрьден башлап, меселени чезмек ичюн ярым йыл азлыкъ эткен такъдирде (амма: «ситуация не критична!»), — ким я да не кедер этти бу ишни бир яхут эки йыл эвельси башламагъа; «Абдал-1»нинъ мусбет мисали бар да!
– мусульман къабристанындан бир къач гектар ерни «рейдерлик» этип, чекип алмакъ – православ мефталарны эписи бир къуртармайджакъ; оларнынъ къабристанына, энъ азы, 100 гектар керек (эвельки 98 гектар 20-22 йыл ичинде толды); ёкъса: «бизимкилер шеэрден узакълашайджакъ экен – демек, бу къолайсызлыкъ сизде де олсун», — деген мантыкъ чалыштымы?..
Емек вакътында кельген иштаа,
Яхут Не сёйлиюр мефта
Юкъарыдаки суаллер вазифедарларгъа берильмеди. Берильсе де, олар эшитмеге истер, джевапланмакъны ляйикъ саяр эдилерми – бунъа буюк шубе бар. Олар чокъ сорамайлар, лаф этмейлер – айткъанларыны беджерелер. Ич бир пешман ве комплекссиз
Тахминен бир ай эвельси Муфтиятны зиярет эткен анавы къадын вазифесини «озь истегинен» бошатты – иште, къайсы бир ерде-босагъада илингендир-сюрюльгендир. Амма Муфтиятта дегиль ве «Абдал» меселесинде де дегиль. Аксине – онынъ япкъанларыны макъулледилер. Бунынънен, артында башкъа ве юксекче кучьлер тургъаны белли олды. Чюнки…
Бир къач кунь эвельси – бельки зиядедже – «Абдал»нынъ мусульман къысымында, кунь догъув тарафында, телюкели арекетлер къозгъады-башланды. Православ мезарлыгъынен о ердеки сынъырындан бизим ичерге догъру ёнелиште, исар – «еврозабор» тиклениле башланды. Не къадар еримиз тишленип алынаджакъ, экен, аджеба? – деген суаль меракълы дегиль – кедерли ве умютсиз.
Севимли-паралы ишинден энди бошатылгъан, амма: «конечно, возместить вам на другом участке» базар лафыны эминликнен сёйлемеге етиштирген мемур-къадын иштаасы, къабристанмыздан але даа еди гектарлыкъ (12-ден!) ерни ютмагъа келишкенини сёйлеген эди. Лякин кимнинъдир иштаасы ве юзсюзлиги бундан да зияде, бундан да ашшаа ола биле.
…Иште, не сёйлиюр озь фанийлигинден къураятылгъан исарны корьген ве раатсызлангъан ватандаш-мефта? Онынъ бизге суаллери бармы-ёкъмы? Олса, не джевап бере билемиз озь бакийлигимизден? О, яхшы бильген алны ве онъа анълайышлы олгъан шейни: 30, 130, 230 йыл эвельси киби, адалетсизлик девам эткениними?..
Б. АДЖДЖЫ
мефта – олю (покойник)
мундеридже – содержание
маиет – сущность
къоджаман – огромный
месафе – расстояние
ихтиядж – потребность
исрарлыкъ – упорство
сед чекильмек – токътатмакъ (прекратить, остановить)
дефн этюв – погребение
муайен – определённый
кинае – намёк
тайинленме – назначенный
мусаллат – навязанный
мерам – намерение
сюкюнет – молчание
макъуллемек – одобрить
фаний (дюнья) – потусторонний, вечный мир
