Efsaneler Qırımda eski zamandan berli uydurıla edi. Hayaliy renklerge saip olğan, sırlarnen örtüli şairanelik ve mecaziyliknen tolu bu efsaneler asırlar boyunca nesilden nesilge keçti. Qırımtatarlarnıñ halq ağız yaratıcılığında “Arzı qız”, “Ayuv-Dağ”, “Yelken qaya”, “Demirci Dağ” kibi efsaneler malümdir. Olarda, halqnıñ qalbi içün qıymetli olğan (ebediy degerliklerge sadıqlıq) – sevgi ve ölüm, alicenaplıq ve qorqaqlıq, ve eñ esası, halqınıñ topraq ruhu, tüşünme şekli ifadelengendir.
Bu aqqında halq, türküler ayta, şiir ve efsaneler uydura. Öz yurtuna olğan sevgi “Altın beşik” efsanesinde, ayrıca açıq-aydın ifadelene. Bu efsaneniñ urum “Altın beşik ve sandal”, qaray “Beşik-tav” ve başqa kibi bir qaç variantı bar.
Ülkeşinas R. Kürtiyev nevbettekini qayd ete: “Malümatçılarnıñ ikâyelerinde “Altın beşik”niñ güya saqlanğan sekizden ziyade dağ adı qayd etildi: Bor-qaya (Kişlav köyniñ yanında), Aq-qaya (Qarasuvbazar yanında), Qaplı-qaya (Büyük-Özenbaş köyniñ yanında), Biñbaş qaya – Çatır dağnıñ şimal capı ve başqa. Yarımadanıñ er region sakinleri “Altın beşik”niñ tek olarnıñ aziz dağında bulunğanını saya ediler”.
Latince “Legenda (Efsane)” – “oqunması kerek olğan” mananı taşıy.
Bu sebepten, bu meraqlı ve güzel efsaneni mıtlaq oquñız.
“Eskiden, daa Qırım Yeşil ada adlandırılğanda, bu topraqta cümert, ikmetli, bay bir halq yaşağan. Bir çoq başqa devlet ükümdarları bu topraqqa, onıñ çiçeklengen bağçalarına, baqılğan qoy sürülerine, güzel at yılqılarına saip olmağa arzu ete edi.
Qomşu ülke ükümdarı – Qara Han pahıllıq sebebinden yuqudan marum qaldı. Yeşil adanı elge keçirmek içün geceleri yaramay niyetli planlarnı tüşünip, keçire edi. Bir sefer, aqsaqallarını toplap, olardan mesleat soradı. Ancaq, mesleatçıları bu mevzuda muvafaqiyetsiz oldılar. Birisi siirbaznı davet etmege teklif etti. Öyle de yaptılar. Siirbaz ırımını yapqanda, birden çırayı qaçtı:
– Sert davranmayıñ, hanım, kerçekni olğanı kibi aytacağım.
Qamçı urması kibi sert keskin qarşılıq bir cevap oldı:
– Ayt!
– Hanım, bu halq yeñilmezdir. O, bu topraqta qadimiy devirden berli yaşay ve bu ülkeniñ ebediy saibi olacaq, çünki olarnıñ tılsımlı amayılı bar. Bu amayıl olarda olğanca, halqnı iç kimse yeñemez.
Han tek qaşınen “Devam et”, dep işaret etti.
– Olarnıñ tılsımlı altın beşigi bar. O, özü yuqlatıp oynay, ayneni yırlay. Ayrıca, olarnıñ bereketni temsil etken altın bir alması da bar. Han balaları bu almanen beslendi.
Hannıñ beti, küzdeki kök kibi qarardı:
– Masal añlatmağa yeter, askerlerim çoq, bu maqtalğan almanıñ dadına baqayıq, aynenini diñleyik.
Han, qomşu Yeşil adağa zapt etici bir cenkni ilân ete. Bir kere, Qara Hanğa esir olaraq pek ikmetli Yeşil ada muafızlarından biri tüşe. Bunı ögrenip, Qara Han onı oğluna ocalıq yapsın, dep qaldıra.
Cenk devam ete. Bu arada, esir tüşken oca, talebesine bütün bilgilerini, öz halqına ve vatanına olğan sevgisini aşlamağa tırışa. Oğlan, ocasına daa çoq sayğı duyıp, alğan derslerini büyük ğayretnen menimsey. Ocanıñ aile, Yeşil ada ükümdarı, onıñ güzel qızı, talebeleri ile bağlı hatıraları yaşnıñ göñlünde teren iz qaldırıp, pek tesir ete. Hannıñ oğlu bu zamanğa qadar bir çoq ilimni ögrenip, öz başına fikir yürsetmege başlay. İstemeden eki ükümdarnı qıyaslay, idraq etilmesi zor olsa da, babasınıñ adaletsiz bir cenk alıp barğanını añlay. Yaş, babasınıñ emirine rağmen bu qan tökmesini toqtatmağa qarar bere. Açuvlanğan Han ocanı cezalandırmağa emir ete. Bunı ögrengen han oğlı Yeşil adağa qaçmağa qarar ala. Gece yarısı dostunen beraber qaça. Yeşil ada muafızları onı tutıp, hannıñ ögüne ketireler.
Yaş, kim olğanını ve ne içün qaçqanını añlata. Maqsatsız, bir çoq qabaatsız ayatnı alıp ketken cenkni toqtatmağa niyetli olğanını ayta.
Yaş: “Seniñ adaletli olğanını ocamdan çoq eşittim ve babam tarafından yapılğan bütün cinayetler içün ceza çegmege azırım”, – dey.
– Sen babanıñ yapqanları içün mesül degilsiñ, oğlum. Seni zornen tutmağa aqqım yoq. Serbestsiñ, yoluna devam ete bilesiñ, – kedernen bir cevap bere ükümdar ve askerlerine yaşnı yibersinler dep, işmar ete.
Ancaq, Qara Hannıñ oğlu Yeşil ada muafızlarınen birinci sırada cenkleşmege istegenini bildirdi. Razılıqnı alğan soñ, o, şerefnen borcunı yerine ketirmege başlay.
Bir kere, istemeden Hannıñ qızını köre ve oña sevda ola. Amma qız çoqtan cesür oğlannı begene edi. Devam etken cenkke baqmadan, Han toy yapa. Bunı ögrengen Qara Han pek açuvlana ve ücümlerini şiddetleştirmege başlay. Yeşil ada qorçalayıcıları cesürliknen ücümlerni urıp qaytardılar, amma ebbir sıraları siyrekleşe edi. Çoq yıllıq cenk yüzlerce insannıñ ayatını aldı. Ve ilk sıralarda cenkleşken yaş oğlan seadet timsalini – içinde yatqan evlâdınıñ beşigini, sevgili qadınını ve üriyetini qorçalay edi. Bir sefer Han, sağ qalğan adamlarını torlap, soray: “Pek az qaldıq. Belki de teslim olıp, qalğan ayatlarnı qurtarmalımız?”. Cevap olaraq umumiy: “Oz topraqlarımızda yabancılarnı körgence öleyik daa yahşı!”, – eşitildi. Tevsiyeler kelmege başladı: “Amayıllarımıznı emin yerde saqlamalımız, o vaqıt basqıncılar iç bir vaqıt bizim topraqlarımıznıñ saipleri olamaz”. Han yaşqa muracaat etti:
– Sen, oğlum, ne dersiñ?
– Men bahtımı mında taptım, – ğururnen cevap berdi.
– Meni diqqatnen diñleñiz! Halqımıznıñ üriyetini, seadetini ve amayılını bu dağlarnıñ bir-de-bir qobasında bulunğan ruhlarına emanet etmelimiz. Ve soyumız bitmesin dep, mirasçılarımıznı beşikte qaldırırmız, kün kelir, halq kene ayaqqa turur, küçlü olur ve öz toprağında seadetini tapıp, kerçek saibi olur.
Olar qıyın, kiyik tikenlernen töşengen tar yolçıqlarnen ruhlarğa kettiler. Qollarında qıymetli yüknü taşıp, eñ balaban qobalardan birine yaqlaştılar. Rivayetlerge köre mında ruhlar buluna edi. Bir zamanlar, bu ruhlar mındaki halqnı bir çoq ilim ve zenaatnen tanıştırdı, insanlarğa öz toprağını sevmek, işlemek ve soñra güzel bereketini almağa ögretti.
Soñunda halqnıñ emekke davranışından, açıq göñülliginden ve cümertliginden memnün olğan ruhlar oña ediye olaraq bir tılsımlı amayıl bahşış etti. Ve şimdi, qıyın vaqıtlar kelgende, bu aziz ediyelerni kiyik esaretçilerge qaldırmaq adaletsiz olacağını añlap, adamlar hazinelerni qaytarmağa mecbur qaldılar. Amma mında ruhlar qaldımı? Çoqtan kimse rast kelmedi.
– Bir kimse barmı? – han, qoyulaşqan qaranlıqqa baqaraq, soradı.
– Ba-a-r! – uzaqtan kelgen qalın sesten yolcular abdıradı ve yürekleri buz kesildi.
– Ürmetli cinler, biz üriyet içün küreşemiz. Eger epimiz ölsek, bu balanı ve bu ediyelerni kelecek nesiller içün saqlañız. Azizlerimiz sizniñ imayeñizde olsun.
– Öyle de olsun, – ses cevap berdi.
– Ey küçlü ruhlar! Eger halqımıznıñ ür ruhunı ve şerefini yañıdan doğurmaq istegen insanlar tapılsa, bu altın beşikte yuqlağan, ellerinde altın almalar olğan balanı berirsiñiz.
Han yardımcıları beşikni qoba ortasına qoyıp, çekildiler. Qaydandır peyda olğan yel, beşikni salladı ve insanlarnıñ betlerine toqundı. Birden ihtiyar peyda oldı.
– Qasevet etmeñiz, dostlar. Halqıñız zor zamandan keçe, daa çoq şey yaşaycaq. Ancaq, aydın bir kün de kelecek. Men şeerlerni, bahtlı insanlarnı, sürülgen tarlalarnı, toq sürülerni körem…
– Ya duşmanlarımız?! – qırılğan sesnen yaş oğlan soradı.
– Bütün yamanlıq kibi – makümdir, olar da bu topraqtan yoq olup keter. Silânen zapt etilgen iqtidar da makümdir.
İhtiyar ğayıp oldı, Han ve yardımcıları dağnıñ diger tarafında özüni taptılar. Artlarından küçlü bir güdürdi eşitildi, yaş keri çevirip, dağğa köterildi, lâkin qoba kirişini tapıp olamadı.
Cesür cenkçiler teñ olmağan muarebede yeñildiler. Saqlanğan azizler aqqında haber ağız-ağızdan, bugünlerge qadar keldi. O zamandan berli çoq vaqıt keçti. Bir yamanlıq yerine başqa bir yamanlıq, bir esaretçi yerine başqaları peyda oldı, amma iç kimse bu topraqlarnıñ saibi olamadı. O, yabancılarnı qabul etmey edi. Halq ise, az sayıda olsa da, öz şerefini ve özgünligini coymadı.
Çoqusı halqnı ğayıp etmege tırıştı, amma nafile. Topraq saibi olmaq içün çoqusı Altın beşikni tapmağa istedi, amma tek ölümni taptı. Bazan yer sakinleri dağ tarafından kelgen bala sesini ve aynenini eşiteler. Faqat dağ öz sırını kimsege açmadı – o, öz halqınıñ qaytmasını bekley”.
Bu mubarek topraq – öz konturunen yürekni añdırğan bizim qırımımızdır, belki de kerçekten Yer seyyaresinde ayrı bir yerdir ve oña hassas, muqaytlıqnen davranmaq kerek.
Çoq balaban olmağan saada er şey: dağlar, qayalar, özenler, uçansuvlar, çöller, qobalar, siyrek ösümlikler, ayvanlar ve niayet deñiz toplanğandır. O, acayp, güzel, çeşit timsallerge keçken, sır ve tapmaca toludır, ve oña tek bu topraqnı kerçekten sevgen insanlar – qırımtatarlar toquna ve çeze bilir.
Er efsane kibi, bu ikâye de güzel romantik uydurmadan ğayrı özünde bediiy kerçekni bulundıra. Qırımtatarlar, urumlar, qaraylar, qırımçaqlar Altın beşikniñ bar olğanına inana ve oñı tek pahıllıq, menfaat ve kibirden qurtulıp, aqiqiy aydınlanmağa nail olıp, “ibadethanege alıp barğan yoldan” ketkeni zaman taparlar.
Sanatşınas Elmira ÇERKEZOVA
