cedveline kirse, qırımtatarlarnıñ eli öz tarihlerine yete bilecek
Bu sene iyül ayında professor Bernd fon Drosteniñ üçünci iş ile ziyareti olıp keçti. Bu ziyaret neticelerine köre Avropa Birleşmesi adına Qırımda olğan medeniy miras abideleri boyunca nominatsiya dosyesiniñ azırlanuv alı aqqında esabat tizilecek. Qırımda YUNESKOnıñ Bütündünya mirası cedveline nominatsiya içün Hanlar sarayı ve Hersones ilân etildiler. Lâkin yaqında belli olğanı kibi, Hanlar sarayınıñ YUNESKO cedveline kürsetilme ceryanı mına-mına bozuluv alında. Boyle adiselerniñ sebebi nede, Hansaraynıñ YUNESKO cedveline kirmesi qırımtatar halqına ne berecek, ve Qırım obyektiniñ halqara teşkilâtlar tarafından qorçalanması kimge elverişli degil olğanı aqqında Meclisniñ tışqı alâqalar bolüginiñ rehberi Ali Hamzinniñ intervyüsında.
Hanlar sarayınıñ Bütündünya mirası Cedveline kirsetilmesi nominatsiyası boyunca YUNESKO leyhasınıñ qırımtatarlar içün emiyeti neden ibaret?
Eger Rabbimiz istese, Hanlar sarayı ‘Bağçasarayda Qırım Hanlığı paytahtınıñ tarihiy civarları’ nominatsiyası boyunca YUNESKOnıñ Bütündünya mirası cedveline kirsetilse, qırımtatar halqınıñ 1944 senesinde zorbalıq ile Qırımdan sürgün etilmesinden soñ yanıdan canlanması tarihında kolossal bir vaqia olacaq.
Statistika köstere ki, 2011 senesi 30-ıncı iyüldeki alına köre, YUNESKO Bütündünya mirası cedvelinde 936 namdan 183 – tabiat abideleri, 28 – tabiat abideleri ile qarışıq medeniyet abideleri ve 725 medeniyet abidelerini teşkil eteler. Olar Avropa, Cenübiy ve Şimaliy Amerika, Asiya, Avstraliya, Okeaniya ve Afrika – episi olıp 140-qa yaqın devlet.
Ve eger bizim Hanlar sarayımız, Çufut-qale (Qırq Yer) ve Qırım Hanlığı birinci paytahtınıñ ilk yeri olğan, Salaçıq ile beraberlikte, Bütündünya mirası medeniyet abideleri arasında özüne munasip bir yer alsa, ve 725-inden soñ nevbettekisi olsa, boyle al qırımtatar halqına, onıñ zengin tarihına, devletçilik temsili olaraq Qırım Hanlığına yüksek ürmet ve itibarınıñ bildirilmesiniñ şaatı olacaq.
Çünki Bütündünya mirası cedveliniñ esas maqsadı – nominatsiyağa çekilgen, Hanlar sarayı kibi unikal olğan obyektlerni, qorçalamaq ve meşur etmektir.
Bu leyhanıñ haber ve ameliyat tarafı nasıl?
Bütündünya mirası cedveline kirsetilgen obyekt statusını almasınıñ ameliy tarafı bu unikal medeniyet abidesiniñ saqlanıp qalması içün kefaletlerniñ taqdim etilmesi boyunca keniş imkânlarnıñ peyda olması. Ğayet muim ki, territoriya ve olarnı idare etken muessiselerniñ emiyeti arta, Cedvelge kirgen obyektler bütün dünyağa meşur ola, tabiattan faydalanmasınıñ farqlı çeşitleri, meselâ, ekologiya turizmi, inkişaf eteler.
Obyekti Bütündünya mirası Cedveline kirgen, devlet YUNESKOnıñ şartlarını yerine ketirgeni derecesine köre, bu halqara struktura bütündünya medeniy ve tabiat mirasınıñ obyektlerine qol tutulması içün, birinciden bütündünya mirası Fondından, maaliye vastalarını celp etüvde birincilikni temin ete. Aynı zamanda bu status obyektniñ saqlanma alı üzerinde daimiy nezaret ve monitoringniñ teşkil etilmesini közde tuta. Bu husus, territoriyasında obyekt bulunğan devlet içün bayağı emiyetlidir.
Haber tarafından obyekt avtomatik şekilde YUNESKO Bütündünya mirası Merkeziniñ çeşit mevzular boyunca araştırmaları cedveline ve aynı zamanda, tarihni ogrengen, dünya tarihi boyunca korümli mutehassıs ve alimlerni keniş dairege birleştirgen, diger ilmiy-araştırma merkezlerine kirecek.
Ve eger, Hanlar sarayı YUNESKO Bütündünya mirasınıñ cedvelinde öz yerini alsa, zaman ile, qırımtatar halqı ve Qırım Hanlığı aqqında ananeviy Rusiye ve sovetlerniñ menfiy tarihiy malümatlarına qarşılıqlı olaraq, biz halqımız aqqında, Qırım hanları Gireylerniñ Ğarbiy Avropa ve Şarq devletleriniñ başları ile munasebetleriniñ zengin arhivlerine esaslanğan, qoşma tarihiy malümat ile tanışa bilemiz.
Hanlar sarayınıñ Bütündünya mirası cedveline muvafaqiyetli kirsetilmesiniñ ihtimalı nasıl?
Professor Bernd fon Droste yolbaşçılığında YUNESKO ekspertler taqımınıñ Qırımğa, 2011 senesi mayıs ayından başlap, bu endi üçünci kelüvidir. Qırımtatar halqı Meclisiniñ teşebbüsi ile teşkil etilgen kelüvleriniñ esas sebebi azırlanma ceryanı ve onıñ Hanlar sarayınıñ Bütündünya mirası cedveline nominatsiya leyhasına ne derecede uyğun olması ile tanış olmaqtır.
Evel de resmiy şekilde ilân etile edi ki, Bütündünya mirası Komitetine taqdim etmek içün Hanlar sarayına nominatsiya dosyesi artıq azır eken. Ve atta Hanlar sarayınıñ YUNESKO Bütündünya mirası Cedveline kirsetilmesiniñ belli bir vaqtı seslendirildi – 2011 senesiniñ sentâbr ayı. Lâkin şu senesi mayıs ayında professor Bernd fon Drosteniñ birinci kelişinde apansızdan belli oldı ki, Hanlar sarayı nominatsiyasına azırlanğan dosyesiniñ sade yer devlet aktı bile yoq eken! Ve bütün ümütlerimiz belli bir resmiy şahıslarnıñ mesuliyetsizligi sebebinden viran oldı.
Demek ki, professor yolbaşçılığında YUNESKO ekspertleriniñ ziyareti, ilk evelâ, nominatsiya etilgen obyektniñ Bütündünya mirası cedveliniñ şartları ve talaplarına uyğun olması boyunca keniş konsultatsiyalar, tevsiyeler, monitoring ve talillerni teşkil etmekte. YUNESKOnıñ bu ekspert taqımınıñ faaliyeti yalıñız Bağçasaray tarihiy-medeniy qoruğı, Qırım MC ve Ukrainanıñ rehberligi abideniñ İslâmnı kütken, qırımtatar halqınıñ medeniyetine ait olğanına baqmadan, leyhağa mesuliyetli davranğanları zaman, Hanlar sarayınıñ Bütündünya mirası cedveline kire bilmesiniñ kefaletini teşkil ete bilir
Demek ki, Qırım ve Ukraina akimiyetleri Hanlar sarayınıñ Bütündünya mirası cedveline nominatsiyasına qarşı çıqmaqtalar?
Yoq, elbette, Hanlar sarayınıñ YUNESKO Bütündünya mirası cedveline nominatsiyasına qarşı akimiyetlerniñ açıq çıqışları yoqtır, lâkin bu nominatsiyanı bozğan, meselelerniñ çezilmesi printsiplerine köre olar kene de bar. Meselelerniñ esasını Bağçasarayda Uspen monastırına qanunsız ayırılğan topraqlar teşkil (49 ga yaqın) etmekteler, çüinki bu ayırılma neticesinde anda olğan çeşit dinlernin, şu cümleden müsülman, medeniyet abideleriniñ tabiiy tarihiy sıñırları bozulğandır.
Monastır ‘Bağçasaray şeerinde tarihiy ve medeniy abide, mimarcılıq abidesi, sabıq Uspen monastırı ile ( USSC NO-nıñ 1963 senesi 24 sentabrge ait 970 sanlı qararına köre devlet uç. М 289) faydalanuv aqqında anlaşmanı’sınıñ 12-nci maddesini qaba bir şekilde bozmaqta. Bu anlaşmağa köre Bağçasaraydan Çufut-qalege alıp ketken yol (şu cümleden Ğazı Mansur abidesine de – A.H.) qoruq sıñırlarında qalmaqta. Bugün Uspen monastırı bu maddeni köz ögüne almayıp, bu yolnı qapatıp, yapıq erkekler monastırını yaratmaq istey, aynı zamanda o qoruq şahsı olaraq yolnı devlet malı dep zapt ete. Bundan da ğayrı, Uspen monastırı ile bağlı pek çoq diger bozmalar bar.
Ale daa Bağçasaray şeeriniñ general planı yoq, bu ise Bütündünya mirası cedveline kirsetmege közde tutulğan, obyektlerniñ havfsızlıq kefaletleriniñ esas elementlerinden biridir. Qoba şeeri Çufut-qale, Salaçıq mimarcılıq kompleksi ve Eski Bağçasaray rayonı topraqlarına aq-uquq tikleyici vesiqalar yoqtır.
Nominatsiyanıñ bozulması akimiyetlerniñ bu meseleniñ çezişlmesine obyektiv yanaşmanı red ettiler, olar bir taraflı nizam boyunca areket eteler, yani qırımtatar tarafını Uspen monastırına qanunsız şekilde topraq ayırılması faktını qabul etmek ve bu hususta davalaşmaq ğayesini qaldırmaq qandırma usulı ile.
Afsuski, akimiyetlerniñ özüni alıp baruvlarınıñ menfiy ananesi bizge belli, olar qırımtatar abidelerini yanıdan tiklev hususında davuş ile ilân eteler, lâkin soñradan, sözlerini tutmaylar.
Meselâ, 1999 senesi Ukraina Prezidenti Leonid Kuçmanıñ Emirine binaen ‘Meşur tarih ve medeniyet abideleriniñ yanıdan tiklenmesiniñ tedbirleri aqqında’ programması boyunca üç obyekt yanıdan tiklenilip tamirlenmeli edi – Aqyarda Vladimir kilsesi (1859-1877s.), Aqmescitte Aleksandr Nevskiy kilsesiniñ (1820–1829s.) yanıdan tiklenilmesi boyunca işler yekünlenmekte. Kefedeki 1522 senesi Sultan Selim tarafından qurulğan, Haci Sinan mimarınıñ eseri, qırımtatar camisini ise resmiy şekilde ilân etkenlerine baqmadan, yanıdan tiklenmesinden vazgeçtiler. Bu qarar Kefede caminiñ qurulmasına qarşı çıqqan, şeer slavân ealisiniñ tesiri neticesinde qabul etildi. Ukrainanıñ Prezidenti, Anayasanıñ kefaletçisi qırımtatar halqınıñ medeniy abidesini yanıdan tiklenilmesi aqqında bergen sözünden vazgeçmege mecbur oldı.
Şunıñ içün, Hanlar sarayınıñ Bütündünya mirası cedveline nominatsiyası esnası içün saqınmalarımız bütünley delillidir.
