Ğayıp aenkniñ qıdıruvı içinde

25.08.202111:11

Dünya bir mahlüq kibi: onıñ ruhı bardır. Ve Ana-vatan toprağı olmadan, Vatan ile yaqın bir munasebet olmadan, özüni, öz canını tapmğa mümkün degil (M. Saryan).

Qırımtatarlar – esas halq, Qırımnıñ avtohton halqıdır. Asırlar devamında, bu topraqta şekillengen ve qurulğan, bu topraqnıñ ayırılmaz parçası olıp, onıñ canını, tuzını alğan  bir halqtır. Fantastik Qırımnıñ özüne has olğan renkleri, insanlarnıñ körünişinde akis oldı – parlaq, ifadeli çizgiler, közlerdeki parıldı, tavır ve areket tarzında alicenaplıq, seyir eticilik, namuskârlıq – bütün bular seyaatçılar, etnograflar, bu diyar tetqiqatçılarınıñ bir çoq eserlerinde tasvir etilgendir.

Qırım ile körünmez, ayrılmaz olğan bağ, er qırımtatarnıñ yüreginde ve ruhında er zaman mevcut edi. Bu topraqlarğa olğan sevgi bu aziz topraqlarda yaratılğan türküler, şiiriy eserlerde, efsanelerde, masallarda ve ananeviy sanat eserlerinde maqtap añlatılır.

Asırlar boyunca atalarımız bu topraqnen, onıñ tabiatınen aenk içinde yaşadı. Halqımız, tuvğan topraqlarnıñ ediyelerini büyük bir hassasiyet ve sevginen içine alıp, oña öz sevgisini berdi. («Olar sevgi aqqında aytmay ediler, oñı saça ediler»). Bu, çayırlarnıñ diqqatli bir şekilde nasıl meydanğa ketirilgenleri, çoqraqlarnı, irmaçıqkarnı («köz açmaq» – çoqraqnıñ közlerini açmaq) nasıl temizlegenlerinde ifade etile edi…

Deñiz, qayalar, dağlar, qobalar, quyular, çöl… er şey mında yaşağan insanlar içün aziz edi. Saba namazı ile tura edi ve künni, etraftakilerni: ilk evelâ çoqraqlarnı, Cur-cur şelâleni, Uçansuvnı ve başqalarnı selâmlap, olarğa «Selam aleykum, mubarek suv» dep, başlay ediler.

Bu yerniñ renki, özgünligi, ünikalligi bir zamanlar K. Bossoli, V. Kizevetter, A. Mitskeviç, A. Puşkin, A. Kuinci, M. Voloşin kibi çoq sayıda ressam, şair, bestekârlarnıñ diqqatını çekti ve olar ölümsiz eserlerinde Qırımnıñ acayip güzelligini mükemmel bir şekilde tasvir ettiler.

Qırımnıñ güzelligi, onıñ kontrastları bediiy zevq, zenaatlarda ve bediiy sanatta çeşit beceriklerni terbiye etmemege, tamır halqta belli bir etnopsihologiyanı işlep çıqarmamağa mümkün degil edi.

XVIII asırnıñ Tunman alman alimi qırımtatarlar aqqında mına neler yazdı: «Ekseriyette olar orta boylu, amma aynı zamanda güzel, doğru bedenge saipler, samimiylik çizgilerinden keçer; yüzlerinde doğrulıq ve merametlik oqula. Olar insanlıq ve içtimaiy faziletlerniñ qıymetini bileler. Olar sade ve er şeyge inanğan, tınç, samimiy, yardımsever ve añlaşılğandır. Olar güzel tabiy bir aqıl ve çevik bir ruhnen istidatlıdır, bu da olarnı tasil mevzusında soñ derece qabiliyetli yapa. Aslında, Avropada ilk ortağa çıqqanlarında, olarnı bu qadar qorqunç yapqan kiyik cesaretniñ çoqusunu coydılar. Olardan daa  adlı-sanlılar, bir-birlerini davranma tarzı ve yahşı tonnen aşmağa tırışırlar. Pek temiz, imkânları olsa, ihtişamlı  bir şekilde kiyinerler. Soñ derece musafirçen ve yolcunıñ dinine baqmadan, oña er şeyni bermege isteklidirler…».

Qırımnıñ bütün halqı bir zamanlar tolerantlı edi ve konferentsiya, tögerek masalarğa, olarnıñ keçirilmesi içün çoq para masraf etilmesine kerek yoq edi.
Qırım ve onıñ tamır halqlarınıñ facialı taqdiri, Qırımnıñ Qırım olmasından ibarettir. Feth etmek, yoq etmek, bütün yaşayış qurumını ve bütün ekologiyanı yoq etmek, bugün ekologik bir felâketke yol aça bilecek Qırım tarihınıñ diger tarafıdır.  Yüzlerce yıl mında bar olğan er angi bir halqnıñ maneviy azizlerini (ibadet haneleri) yoq etken ve yoq etmege devam etkenlerge qarşı bumerang qanunı çalışır.

Menimce, şimdiki zamanda Qırımda yaşağan epimiz içün eñ büyük imtianlardan biri, musulman mezarlıqlarındaki baş taşlarnıñ viran etilmesidir. İnsanlıq tarihı boyunca mezarlarnıñ viran etilmesi em ahlâq em de qanun tarafından takbih etile edi. Bir çoq  arheologlar, eski mezarlarnıñ açılmasında, tabiy felâketler, afetler, cenkler (Samarkanttaki Amir Temur qabiriniñ açılması), bu varvar areketlerniñ iştirakçilerini taqip etken hastalıqlar kibi er angi bir şey ola bilecegini bileler. Ve biz, Allağa inanğanlar olaraq, musulman mezarlıqlarını yıqqanlarğa tek bunı ifade etip olamız: «Alla epinizni vicdanıñız ve işancıñızğa köre cezalandırsın!». İşğalci ve yıqıcı siyasetini aqlı çıqarmaq içün, fetihçiler onlarca ve asırlar boyunca insan medeniyetleriniñ eñ eski fetihlerinden biri olğan «duşman obrazını» yarattılar. «Duşmanlar» tek şahsiyetler, içtimaiy gruppalar degil, aynı zamanda bütün cemiyetler ve halqlar edi. İcretler, «hainler» tamğasınen sürgün etilmeler, Qırım içün büyük insaniy, intelektual, içtimaiy, maneviy ve elbette ekologik ğayıplarnı ketirdi.

Keçken asırnıñ 90-ıncı yıllarından başlap qırımtatarlar evlerini, baqımlı bağçalarını, azbarlarını, yahşı ücretli işlerini ve daa ziyadesini taşlap, tarihiy vatanına, Qırımğa kütleviy şekilde qaytmağa başladılar. Sürgünlikte, qırımtatarlarnıñ büyük qısmı zulumlarğa baqmadan, milliy mensüpligini asla saqlamadı, asla men «özbekistanlım» demedi. Qırımtatarlarnıñ üçünci ve atta dördünci nesili, mında («sıcaq ülkelerde») doğğanını ve bu menim vatanım olğanını aytmadı – asla, iç bir şartlarda topraqlarına, ana-vatanına hainlik etmedi. Daa ziyade, göñülli, maddiy ya da yükselme içün daa yahşı olğan yerlerge ketip, tarihiy vatanına qaytmağa istemegenler hainlik eteler. Er alda, qırımtatar halqını yamanlamaq ve qabaatlamağa tırışqanlarnıñ, «evim», «tarihiy vatanım», «tamırlarım», şimdiki ve keçmiş içün iç bir sevgi ve eñ müimi Allağa iç bir inançı yoqtır. Kerçekten de, meşur A. Voznesenskiy şairinde kibi – «Başqasına olğan nefretten, özünkini sevemezsin».

İnsannıñ ayatı Allanıñ niyetinen ebediydir. Alla soñ beyanatı – aziz Quran kitabınen, qullarnıñ egoistik «men» – «özüne bir put yaratma» kibirinden, zenginlik arzusından vazgeçip, Oña ibadet etmege çağıra. Bütün dinler tarafından «yaqınıñı sev» kibi vaaz etilgen esas emirlerge uymağa davet ete. Amma, ne yazıq, Qırımğa ve yaqınlarğa sevgi daa çoq azlaşa.

Er şey Yüce Allanıñ qolunda, er şey onıñ kontroli altında ve biz bu faniy dünyada tek imtiandan keçemiz. Asıl muim olğan, Allağa ne ile kelecekmiz, Onıñ ögünde ne kibi cevap berecekmiz.

Yigirmi yıldan berli, halqnıñ büyük qısmı baba topraqlarına, «Altın beşigine» büyük fedakârlıqlar, tarihiy vatanına qaytmaq içün ayatlarını feda etken eñ yahşı, doğru, kompromizsiz, cesur temsilcilerniñ ğayıplarnen qayttı.

Er alda Alladan kelgen öz toprağına sevgi, atalarnıñ çağıruvı er şeyden üstün çıqtı. Ebet, Qırımdamız, siyasetçi ve iç toymağan yıqıcılarnıñ tarafından parçalanğan Qırımda. Alla bizge sabır ve dayanıqlıq bersin. Yigirmi yıl içinde büyük qıyınıqlarnen bir çoq insan zornen alınğanlarnı qaytarmağa talap etmeden, evlerini qurıp çıqtılar, qırımtatar tilinde oqutuvlı 14 mektep, teatr, kitaphaneler, muzeyler açıldı, sabaları radio ya da televizornı qoyğanda «Selâm aleykum, vatandaşlar!», – sözlerini eşitemiz, dostlarım sürgünlikte bularnı arzu ete ediler. Amma evimizde er şey kerçekten de yahşımı? Bu mesele, halqımıznıñ eñ tüşünceli, mesuliyetli qısmını endişelendire.

Qırımtatarlarnıñ mında, vatandaki yañı evleri ne ile toldurılı? Ana tilinde laf etilemi, urf-adetlerimiz kütileni? Kerçekten de, eñ qıymetli medeniyetimiz qaysı seviyede yañıdan doğa? Halqımıznıñ meselelerni bilmek ve yaşamaq içün «Yıldız» mecmuasına, ana tilimizde ve rus tilinde gazetalarımızğa abune olma ıntıluvı barmı?

Büyük emiyet berilgen, ananeviy Qurban, Oraza bayramlarda, toylarda vatandaşlarımıznı zarif nağış elementlrnen üslüpli, milliy urbalarda körmege ne qadar güzel olur edi. Zemaneviy ustalarımıznıñ eserleri, çetelde ve  Ukrainanıñ büyük şeerlerinde bediiy sergilerinden soñra pek yahşı yüksek bediiy seviyede satın alınmağa başladı. 10 esas pozitsiyadan 6-sı Ukrainadadır, bu dekorativ-ameliy sanatınıñ qırımtatar ressamları, çölmekçileri, nağışçıları, quyumcıları, dizaynerleri ve başqaları.

Amma ne içündir, maddiy baqımdan zengin insanlarda bile ev interyerinde canğa yaqın ananeviy qırımtatar örneklerinen süslengen eserler sıq körünmez. Ancaq bular daa çoq estetik zevqni bere ve balalarda bediiy zevq ile ğururnı aşlay.

İlmiy-tehnik teraqqiyat, globalizatsiya ve yaşayış tarzınıñ amerikanlaşması, bir insannıñ eñ muim olğan etnik öz identifikatsiyasını, özgünligini ve ruhunı coydurğan belli areket tarzını dikte etip yaptıralar. Bu areket tarzı standartları bizni assimilatsiya ve şahsiyetsiz muitte yoq olmaqnen qorquta.

“Şubesiz, bir qavim öz vaziyetini deñiştirmegence, Alla olarnıñ vaziyetini deñiştirmez”. (Quran, «Rad» suresi 12 (11)).

Belki de, şimdiki vaqıtta asıl meselemiz etnik degerler, normalar ve adetlerine köre yaşamaqtır.

Ne yazıq ki, Qırımda pek çoq insan, maneviyatnı unutıp, ayatnıñ tek mında ve şimdi dep tüşünmege başladı, olarnıñ esas maqsadı kerçek ve kerçek olmağan bir karyera yapmaq, maküm yolundaki er şeyni bozıp, barlıq ve amanlıqnı qoparmaqtır.

Yoqsul insanlardan kerçekten daa bahtlı oldılarmı? Zan etsem, yoq. Aksine, Alla qorqusı olğan, vicdanı ile yaşağan, bütün dinlerde «Bir insanğa, saña yapqanlarnı istemegen bir şey yapma» degen temel ya da altın bir qaidege riayet etken bahtlı insanlar ziyadecedir. Maddiy mallarnıñ peşine tüşmek baht ketirmez, amma bu eñ müim şeydir – özüni bahtlı is etmek, temizlevge ıntılıp, özüñiznen, etrafınızdaki tabiatnen aenk içinde yaşamaq. İçteki temizlev tış temizlevine yol açar. Eger bir insan özüni sevmese – atalarına, urf-adetlerine, medeniyet ve sanatına ihtiyacı yoqtır. Atalarını, olarnıñ yaşayış tarzlarını hatırlamaq – ne olğanını ve ne olacağını bilmek, añlı bir şekilde yaşamaq – dinle bilmek, yaqından baqmaq, özüme: «Bu dünyağa ne içün keldim? Qırımğa ne içün qayttım? Menim vazifem ne? Meni kim yarattı? Özümden soñra ne qaldıracağım?» kibi sualler berip, fikir yürütmege zorlamaqtır.

Şuur ne qadar üstün ise (maneviyat), dünya qurulışı aqqında o qadar çoq bilgi saibi olur. Ne yazıq ki çoqluqnı teşkil etken kiçik şuurlu insanlarnıñ, bugünki belâlarda birisini, daa ziyadesi er angi bir halqnı qabaatlaması – aqılsızlıqtır. Özünden başlamaq kerek, yahşılıq yaptıñ – göñlüñ aydınlıq ve sevinçnen tola. Dinimizde hayırhaqlıq, nezaket, yahşılıq ve digerleri bar edi ve ananeviy yaşayış tarzı olaraq qalır dep ümüt etem. Bugün alimler, bir insannıñ tüşünce, duyğu ve iradesiniñ tesiri altında, insan DNK-sınıñ, şingenliklerniñ terkip ve qurulışınıñ deñişkenini isbatladı. Ve eger biz bu aziz yerde – Qırımda añlı bir ayat yaşasaq, icatqa ıntılsaq, o vaqıt halqnıñ deñişken etnik psihologiya ve ekologiyası daa yahşı olur.

Allağa, barışıqlıqqa sevgi duyğusını arttırıp, bu duyğunı resim, şiir, muzıka yolunen inkişaf etip, bir insan, öz maneviy mükemmelligini evelden tahmin etip, devamlı özüne sualler bermeli.

Eñ yüce duyğular tuvğan topraq, tabiatnen munasebet etken vaqıt meydanğa kele. Çatırdağ, Ay-Petri, Demirci dağlarnıñ töpesinde ve Qırımnıñ başqa yerlerinde büyük bir bağ olğanını, bu topraqnıñ bir parçası, qırımtatar tamır halqınıñ soyundan kelgenini is etesiñ.

Şubesiz, Yüce Allağa şükür dua etip uyanğanda, çoqraqlarğa, uçansuvlarğa, Qara deñizge sevgi ile hitap etkende: «Selâm aleykum, mubarek suv, aziz Qırımım, biz sennen» decekmiz ve böylece ruhumıznı ve vatanımıznı qazanacaqmız. Saba ve künümiz daa muvafaqiyetli olacaq ve er birimiz bu topraqta funktsional bir vazifege kelecekmiz, bu topraq olmadan bir halq olaraq saqlanıp olamamız.


Sanatşınas Elmira ÇERKEZOVA

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET