Hotin qalesi ve qırımtatarlar

20.08.201717:30

Hotin – bu Ukrainanıñ eñ belli, ve qadimiy (yaqın vaqıtlarda özüniñ biñ yıllığını qayd etti!) yerlerinden biridir. Bugün bu kiçik bir şeerçik olaraq (10 000 eali) Ukrainanıñ cenübiy – ğarbında, Çernovetskiy vilȃyetinde yerleşe.

Hotin qalesi – Ukrainanıñ yedi mücizelerinden biridir. XIII–XVIII asırlarnıñ mimarcılıq incilerindendir. Qaleniñ yerleşken yerine ve mimarcılıq hususiyetlerine baqqanda, deral onı, bir de bir dersliklerde, ya da qılavuzlarda yazılmağan, çoq bir tarihiy vaqıalarınıñ şaatı olğanı añlaşıla. Bugünki künde belli ki, bu qale çeşit zamanlarda, farqlı saiplerge  mensüp olğandır. Meselȃ,  Moldova saiplerine, Osmanlı sultanlarına, leh kibbarlarına, ukrain getmanlarına, lȃkin bu yerniñ daa bir  saipleri aqqında  kimse hatırlamay. Bu Qırım hanları ve qırımtatar mırza ve beyleridir. Olar bu topraqlarda bir çoq seneler ükümdarlıq etkenler.

Keçmişniñ ruhunı is etmek ve tarihke yaqınca olmaq isteseñiz, mıtlaqa mında, Ukrainanıñ  Çernovetskiy vilȃyetine, Bukovinağa kelmek kereksiñiz. Bu yerlerde avanıñ özü serbestliknen ve yerli koloritnen nefes ala!

Bu, ilki nazarda sakin yerlerde, bir vaqıtları moldovalılar, ukrainler, lehler, osmanlı ve qırımtatarlar büyük ve qanlı cenkler keçirgenler.  Söz kelimi, evelleri mında aqıp keçken Dnestr özeniniñ qırımtatarca adı da bar eken. Bu özenge Turla dey ekenler.

Hotin qalesi 1002 senesi knȃz Vladimir emirininen quruldı. Lȃkin bütün tarihçiler bir fikirde birleşeler – bu qale resmiy tarihinden daa eskidir. Arheologik araştırmalar neticesinde birinci sakinler mında VII–VIII asırlarda peyda olğanları aytıla.

Bu yerler er taraflama pek oñaytlı edi. Qayalı yalı 20 metr yükseklikte, çuqur kanyon ve özenge pek oñaytlı çıqış bar edi. Bir vaqıtlardan soñ bu yerlerde ticariy kervan yolları peyda oldı. Böyle yollarğa er vaqıt diqqat etmek kerek olğanı içün de XII asırlarda tahtadan ve topraqtan bir qale quruldı.

1199 senesi Hotin Galitsa – Volın knȃjestvasına kire, yigirmi yıl soñra ise Moğol işğaline oğray. Ve aynı şu vaqıt knȃz Daniil Galitskiy öz qalesini quvvetleştirme qararına kele.

Daniil Galitskiy zamanında tahtadan yasalğan qale divarları taş divarlarına çevirile, onıñ çevresine 7 metrlik duval köterile ve etrafına çuqur or qazıla. Amma buña baqmadan Bukovina Moğol imperatorlığına kire ve birazdan Ulu Ordu çerçevesinde ola.

Dnestr özeniniñ yanında turğan qale 1457 senesi Moldova knȃzlığına kire. Onıñ saibi Ulu Stefan III, aqıllı siyasetçi, istidatlı  komandan olaraq, bu yerlerniñ müimligini añlap, qaleni deñiştirip başlay.

Stefan III qale sıñırlarını keñleştirmege emir bere. O vaqıtları qaleniñ mağazları çuqurlaştırıla, divarları 40 metrge köterile, olarnıñ qalınlığı beş metrge yete. Askerler içün binalar qurula, ondan başqa beş qulle ve eki saray da qurula. Onıñ vaqtında qaleniñ azbarı taşnen bezetile. Bizim zamanımızda arheologik qazmalar neticesinde keramik suv boruları tapıla, demek mında medeniyet yüksek  seviyede eken.

Böyleliknen, Hotin qalesi altı asırğa deñişmeycek şekilni qabul ete.

Stefan vaqtında XIV asırda, qale divarları acayip bezetmelernen yaraştırıla. Daa doğrusı bu vaqıtta esas divarlarğa qırmızı tolalar yerleştirile, lȃkin olar ne içün kerek olğanını alȃ daa kimse bilip olamay.

Alimlerniñ bir qısmı dey ki, bu tolalar tek dülberlik içün qoyuldı, digerleri ise, bularnı müsülmanlar mahsus, duşmanlarnı qorqutmaq içün qoydı deyler. Soñki tahminler aqıqatqa yaqın dep sayamız.

Divarlardaki bu resimlerge baqsaq, olar müsülman simvollarınen alȃqası olmağanını köremiz, amma er bir türk ve qırımtatarı bu resimlerde özüniñ bayrağını ve tamğasını tanıy bileler.

Hotin tarihinde qırımtatarlar tek osmanlı tarihinen birlikte pek qısqa bir cumleler ile hatırlana. Bu adaletsizdir. Çünki bu qaleniñ divarlarına osmanlı tuğraları degil de qırımtatarlrnıñ taraq tamğaları nişan olaraq qoyulğan, yani bu tamğa mında bir müürdir. Aynı böyle qırmızı renkli taraq tamğa Qırım hanlığınıñ vesiqalarında bulunadır. Ve bu tamğa XVII asırdan bayağı evel peyda olğandır.

Ondan da başqa qale divarlarnı Ulu Stefan yazdırğan felsefiy – siyasiy beyanname yaraştıradır.

Stefan başqa iç bir ükümdar Moldova ükümetinen o qadar devamlı idare etmegendir. Bu ükümdar diplomat, pek aqıllı siyasetçi edi, o cenk yerine barışıq añlaşmaları qurmağa seve edi. O devirniñ siyasetçileri içinde pek çoq dostları da bar edi, olarnıñ sırasında ayrı yerni Qırım hanı Meñgli Giray ala edi. Aynı bu ükümdarğa olğan güzel munasebeti Hotin qalesiniñ divarında peyda olğan tamğanen belgilenedir.

Öz sırasında Meñgli Giray da bu ükümdarnı ürmetley edi. Oña leh ve osmanlılarnen olğan tartışmallarında qol tuta edi. Atta, knȃzniñ, Manğup prinsesi Mariyağa evlenmesine sebebçi olğandır.

1476 senesi Hotin qalesi ve bütün Moldova knȃzlığı Mehmed Fatih tarafından zapt etildi ve Osmanlı imperatorlığına kirdi. Bu vaqia XV asırnıñ soñunda yüz berdi. Biz bellesek, aynı şu vaqıtta sıqı Hotin ve Qırım hanlığınıñ tarihi başlağandır.

Qaleniñ içinde osmanlılar arbiy qısımlarını yerleştirdiler. 1538 senesi bu qaleni Yan Amor Tarnovskiy yolbaşçılığında leh askerleri zapt etti. Çatışma zamanında qaleniñ bir qısmı yıqılğan edi. Amma lehler bütün yıqıntlarını ğayırdan tiklediler, qaviyleştirdiler. Lȃkin çoq vaqıt keçmeden qalege, olarnıñ yerine zaporoj kazakları kele.

Amma pek qanlı ve ağır çatışmalar mında Hotin uruşı vaqtında oldı.

1621 yıl. Genç Osmanlı sultanı Osman II, lehlerge ve bütün merkeziy Avropağa qarşı cenk azırlay. Kimseni diñlemey. Tsitsoroyda qazanğan ğalebesi onı özüniñ zaferligine inandırdı. O belledi ki, Qırım hanınen birleşip, bütün zafer kene de onıñ olacaq.

«60 dane top toqtamadan attı. Avada kökte top tütüni tura edi. Er yer qan, yerler ve qayalar çatlay edi. Er eki taraf arslan kibi çatışa edi». – dep bildire cenk iştirakçisi Yan Sobesskiy. Osmanlı sultanı lehlernen dostluq birleşmesi yapmağa mecbur oldı. Bu birleşmege binayen o zamannıñ sıñırı Dnestr ozeninden keçe edi. Hotin ise, ozenniñ sağ tarafında yerleşkeni içün Osmanlı impreriyasına keçe edi.

Bu vaqıttan başlap, Hotin içün osmanlı – qırımtatar deviri başlay. Qale başlığı olaraq qırımtatarı İlyas Kolçak tayinlene.

Qırım hanı Qaplan Giraynıñ tarihinda (1713 s.) meraqlı bir malümat tapamız. Bu han Hotin qalesiniñ tamiratını başlay. Aceba, qale osmanlılarnı olıp tamirini ne içün Qırım hanı başlata eken?

Aslında böyle mesele pek ayrette qaldırmamaq kerek, çünki Qırım hanları özlerini Ulu Ordunıñ mirasçıları dep saya ediler. Bu yerler ise Ordunıñ yerleri edi, onıñ içün, osmanlı sultanı degil de, Qaplan Giray frenk müendislerini celp ettirip büyük tamiratlar yaptıra. Neticede, qalede balaban, taştan yasalğan bastionlar peyda ola. Yañı askerler binaları ve anbarlar qurula. Yañı cami işaat etile.

Bu, bir vaqıtları pek güzel olğan caminiñ yıqıntılarıdır. Cami Qaplan Geray zamanında peyda olğanı belli. Oña osmanlı sultanı Ahmed III anası Rebiya Gülnüş – sultannıñ adı berilgen edi. Bu pek ürmetli qadın edi. O öz zamanında devletniñ siyasiy ayatında aktiv iştirak etken, hayriye fondunı teşkil etken edi. Belki de cami onıñ isteginen qurulğan edi. Bir vaqıtları cami bulunğan yer, qaleniñ eñ yüksek noqtası olğan.

1714 senesi Osmanlı devleti Venetsiyğa qarşı cenk alıp bara, 1716 senesi ise Avstriyanen çatışa, aynı bu vaqıtta tarihte qırımtatarı olğan kumandan İlyas mırza (Kolçak) çıqa.

Bir qaç tarihiy qaynaqlarda bu adamnı sırb deyler, lȃkin onı temeli Qırımdan olğanı bellidir. Qaplan Giray bu insannı pek ürmet ete, onıñ içün de ozüniñ soyu Ahmed III sultanen tanıştıra. 1717 senesi, osmanlı ükümdarı qırım mırzasını özüne yaqınlaştıra, paşa unvanını bere ve baş olaraq Hotinge yollay. Anda da mırza 22 yıl pek güzel hızmet ete.

1730 senesi yanıçarlar Osmanlı devletinde devirim yapalar, neticede tahtqa Mahmud I kele. Amma ükümdarnıñ deñişmesi İlyas paşanıñ ürmetine iç de tesir etmedi, aksine dört seneden soñ 1734 senesi, Türkiyege çağırtılıp vezir tayinlendi. Lȃkin devlette ekinci insan vazifesinde çoq bulunmadı, 1736 senesi, ruslarnen keçirilgen savaşta Moldova taraflarına ketken askerler üstünden komandan olaraq tayinlendi.

Çatışmalar ilk vaqıtları Qırım yerlerinde keçirilgeni içün İlyas paşa ve onıñ askerleri pek aktiv degil ediler, Cenübiy Bugga keçken soñ ise, Kolçak yerine Veli paşa tayinlenip, İlyas paşa Hotinge yollanıla.

Çoq vaqıt keçmeden, qale ruslar tarafından zapt etile. Paşada tek 600 imayecisi bar edi, ruslarda ise, 60000 Minihniñ askerleri. Onıñ içün qale teslim olundı. Paşa özü ve onıñ oğlu da teslim olmağa mecbur oldılar. Olar esirlikke tüşip, Peterburgqa cenkniñ soñuna qadar yollanıldılar.

Barışıq añlaşması imzalanğan soñ, İlyas paşa Qırımğa qaytmağa niyet ete, amma osmanlı sultanı Mahmud I onı qaleni teslim etkeni içün idam etcek ola. Bunı añlağan İlyas paşa Lehistanda yerleşe, mında o leh beyi Yozef Pototskiynen dostlaşa. Pototskiy ise, idare etmek içün, paşağa Jitomir yerlerini ayıra. İlyas paşa 1743 senesi vefat ete. Onıñ oğlu Mehmed bey ise, Qırımğa 1754 senesine qadar qaytıp kelȃlmay.

Qalege eski araba qapılardan kirip kelecek olsaq, onıñ yüksek divarları artından kiçik ve sakin azbarçıq yerleşkenini köremiz. Azbar içinde kilse, osmanlılar zamanı kilse camige çevirilgen edi, çuqur mağazlar, quyu ve saray yerleşe. Aynı bu yerde İlyas paşa ve onıñ ailesi yaşağan edi.

Kilseniñ roman portalı bar. Bu bina kilse olaraq qurulğan, amma öz zamanında, camige çevirilgen edi. Belki de Qaplan Giray zamanında mında minaret de yaptırılğan edi.

Hotin tarihinde 1788 senesi pek müim bir vaqia olıp keçken edi. Bu şeer Avstriya tarafından muasara etilgen edi. Qamaçav 4 ay 8 kün devam etken edi. Qale başı Osman paşa teslim oldı. Bu sebepten oña qaleden bütün adamlarını ve mülkiyetini alıp çıqmağa izin olundı.

1806 senesi nevbetteki, rus – türk cenki başladı, Bütün olıp keçken çatışma ve añlaşmalardan soñ bu şeer Rusiye devltine mensüp qala ve Bessarabiya degen adını qabul ete.

İnqılâp ve II Cian cenki vaqiyalari Hotinden çette qalmadı, bu şeerçik er şeyni başından keçirdi.

Bugünki künde, Hotin qalesi yerlerinde Devlet tarihiy – mimarcılıq qoruğı yerleşe. Mında sıqsıq çeşit festivaller keçirile ve bu qaleniñ çerçevesinde pek çoq filimler çıqarıla.

Meşur ve bir vaqıtları Daniil Galitskiy, Pötr Sagaydaçnıy, Bogdan Hmelnitskiy, Qaplan Giray, İlyas Kolçaklarnıñ seslerini eşitken Hotin qalesi, belki de daa bir çoq sırlarnı öz bağrında saqlay.

Gülnara Abdullaeva, müellifniñ fotosı.

İçtimaiy ağlarda FacebookVkontakteOdnoklassniki saifelerimizge, bunen beraber, Telegramda kanalımızğa qoşulıñız ve eñ aktual ve meraqlı malümatlardan haberdar oluñız.

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET