Pek uzaqlardan keleyatqan, bugün ğayet yorğunlaşqan, candan aziz ana tilimiz aqqında qıymetli menbalardan biri, bundan aman-aman on asır evel tertip etilgen (icriy 469, milâdiy 1071 – 72 s.) «Divanu luğat-it-türk» kitabıdır. Onıñ üç cılttan ibaret olğan bu nadir kitabını bütün türkiy halqlarnıñ qamusı (entsiklopediyası) demege mümkün. Müellif eserini arap tilinde yazğan edi.
Bu elyazma 1914 senesi Türkiyeniñ Diyarbaqır şeerinde Ali Emiri efendi tarafındann tapıla ve bu bütün türkiy alemde büyük bir vaqia ola. Dünyada yekâne olğan şu metin şimdi İstanbulda millet kitaphanesinde saqlana. Onı kâtip Muhammed banni Abubakir Damaşqiy Mahmut Qaşğarlı kendi qolunen yazğan elyazmasından köçürgenini yazıp qaldıra.
Kitapta Rumdan Çingece, yani Qara deñiz boylarından Orta Asiya, Qıtayğa barğanca olğan büyük bir meydanda yaşağantürkiy halqlarnıñ sözleri cemlene, olarnıñ farqları, beñzer tarafları, söz yasaluv tertibi, isimler, fiiller, telâffuz ve diger çoq saaları aqqında fikirler bildirile. Mahmut Qaşğarlı bu ülkelerni özü kezip çıqıp, halqlarnıñ canlı söyleşüv tilindeki kelâmlarnı toplay. «Bu işlerni men til bilgenim içün degil, belki bu tillerdeki er türlü farqlarnı bilip almaq içün yaptım», — dep yaza o [18, S.6-7].
«Divanu luğat-it-türk» luğatı asılında tolu manada bir «Umumtürkiy entsiklopediya» demek mümkün. Onda türk halqınıñ keniş süretta tarihiy-medeniy, etnorafik ve ligvistik materialları toplanğan ve umumiyleştirilgen. Qaşğarlınıñ «Divan»ı – türk, bu sıradan em qırımtatar medeniyetiniñ misilsiz qıymetli bir tarihiy abidesidir ki, o, XI asır zamanındaki türkiy halqlarnıñ etnik degerliklerini ve yaşayış tarzlarını, olarnıñ dünyabaqışını em de keçmiş ecdatlarnıñ mirasını qavrap alğandır [12, S.53-54] .
Qırımtatar tili X-XI asırlarda malüm içtimaiy-tarihiy şaraitlerge köre halq tili alında şekillene başladı [14, S.11]. Yer yüzündeki türk tillerini ögrenüv de, bu vaqıtları, yani XI asırdan başlana. Mahmud Qaşğarlı «Divan-u luğat-it-türk» eserinde türk qabileleriniñ tillerini etraflıca ögrenip, başqa tillernen teñeştirdi. Avropada tillerni bir-birine teñeştirip ögrenüv XVIII asırnıñ başında başlana [14, S. 13].
Epimizge malüm olğanı kibi, er bir tilde eki esas şekil mevcut: laqırdı tili ve edebiy til. Laqırdı tili öz nevbetinde, yerine köre, şivelernen de ayırıla bile. Öz inkişafında belli bir daimiy şekil alğan edebiytil ise bütün halq içün birdir, umumiydir. Em bizde, qırımtatarlarda, laqırdı tilinen edebiy til arasında o derecede farq bar ki, şimdi pek çoqlarımız laqırdı tilinde bir derecede serbest laf etsek de, edebiy tilde laf etip olamaymız, öz fikirlerimizni ana tilinde beyan etalmaymız.
Bu aytılğanlar şunı köstere ki, bizde şimdi tilci alimlerimizniñ, tarihçılarnıñ diqqatına lâyıq bir fenomen mevcut: edebiy tilimiz bar, amma halqımıznıñ ekserisi ondan mahrum, onı bilmekten, ondan faydalanmaqtan aciz. Bu ise qırımtatar halqınıñ tübü-tamırınen sürgünlikke oğratılğanınıñ eñ ağır, eñ facialı aqibetlerinden biridir.
Şunı qayd etmeli ki, laqırdı tilinen edebiy til arasında farq er bir tilde bar, lâkin o derecede degildir. Meselâ, zanımızca, türk tilinde, azerbaycan tilinde bu farq o qadar büyük olmasa kerek. Amma bizim qırımtatar tilinde bu farq ziyade büyük ki, bunıñ başqalarda olğan umumiy sebeplerinden ğayrı bir müim sebebi daa – bizim edebiy tilimizde eki iri şiveniñ – Qırımnıñ çöl taraf ve yalı boyu şiveleriniñ , yani türk aleminiñ eki büyük pıtağı olğan qıpçaq ve oğuz lehceleriniñ bir yerge qoşulıp bir edebiy til meydanğa ketirilgenidir. Bu hususiy al türkiy halqlar içinden yalıñız Qırımda mevcuttır. Şunıñ içün de qırımtatar halqı ve qırımtatar tili bu ceetten hususiy bir vaziyettedir ki, edebiy tilimiz aqqında söz yürsetkende bu amelni esapqa almamaq – bu til aqqında tam tolu ve doğru fikirler aytıp olamamaq demektir.
Elbet, şunı añlamaq kerek ki, bütün türk aleminiñ bu küçük regionında, Qırımda ğayet müim ve meraqlı tarihiy bir eksperiment amelge keçirilgen – özüniñ maiyeti ve hususiyetleri ceetinden biri-birinden ciddiy sürette ayırdı etilgen eki iri lehce – qıpçaq ve oğuz lehceleri organik sürette bir-birine qarışıp, qoşulıp, pekişip, bir bütün qırımtatar edebiy tili asıl olğandır.
Qırımdan başqa bütün türkiy halqlarnıñ tilleriniñ esasını yekâne bir lehce – ya oğuz, ya qıpçaq lehcesi teşkil etmekte. Meselâ, azerbaycan tili, turkmen tili, türk ve gagauz tilleri temiz oğuz lehcesine ait olsalar, qazantatar, özbek, qazah, qırğız, qaraqalpaq, başqırt tilleri ve tahminen bütün diger türkiy tiller qıpçaq lehcesine aitler.
Zemane qırımtatar edebiy tili ise bu eki lehceniñ qarışmasından, tabiiy birleşmesinden, yani olarnıñ sintezinden ibarettir. Ve bu tilniñ baylığınıñ, zenginliginiñ sebebi, çoqrağı da onıñ şu eki şiveni qaplap alğanındandır. Mecaziy, yani canlı etip aytacaq olsaq, qırımtatar tili eki ananı eme, eki çoqraqtan, eki pıtaqtan, eki tamırdan ğıda ala ki, bundan sebep onıñ inkişaf imkânı sıñırsızdır. Öyle eken, bu tarihiy eksperementi, bu sintezni, bu acayip tecribeni köz bebegimiz kibi eybetlemek, saqlamaq, yaşatmaq pekitmek ve onı mükemmelleştirmek kerekmiz. Çünki bunıñ tek yerli degil, dünyaca tarihiy, medeniy ve içtimaiy, ameliy ve ilmiy emiyeti bardır ki, tilcilerge ve edebiyatçılarğa mında ögrenmek, talil etmek, ameliy ve ilmiy hulâsalar çıqarmaq içün ğayet keniş faaliyet meydanı mevcuttır.
Tilimizniñ inkişafında, şive sözlerinden faydalanuvda bir de-bir tarafqa ziyade avmayıp, belli bir balans saqlanılması şarttır. Aks alda, tilimizniñ baş hususiyeti coyula bile ve bundan atta boş yerde konflikt de doğa bile. Şunıñ içün bunda saqt olmalı, çünki til meselesi ğayet nazik, ince mesele [17, S. 120-121].
İşte, bizim halqımız da qocaman türkiy terekniñ bir pıtağı olğanı içün, böyle qadimiy menbalarğa tayanmalımız, daa da zeki temellerimizni araştırıp tapıp ögrenmelimiz.
İşimizniñ mevzusı olğan Mahmud Qaşğarlınıñ luğatında sözlerniñ kelip çıquvına, telâffuzına, söz yasağan yalğamalarğa ziyade emiyet berilgeni körünip tura. Bu eki qabile lehcelerine ait misal olaraq kösterilgen sözlerniñ pek çoqu bizim şimdiki tilimizde qullanılğan sözlernen aynıdır. Atta şivelerimizdeki sözler bile rastkeleler. Meselâ, anda? (ne yerde?) sözü bar. Böyle sözlerni sıra-sıra tizmege mümkün: aran, erin, örme, arıq, qora, qanat, sığır, qatır ve ilâhre. Müellif qulaç sözüniñ qol ve aç sözlerinden kelip çıqqanını aytıp keçe. Ya da seksen sözü sekiz ve on sözleriniñ birleşüvinden peyda olğanını beyan ete. Puçuq sözü yarım degen mananı bildirip, bizim tilimizde «p» «b» aylanğanı alda buçuq şekilinde qullanıla. Ya da laçin sözü biñ yıl evelkisi kibi işletile. Batır yigitlerge de laçin denilgen. Tekne, qaftan, quzğun, kirpi, tilek kibi sözler de aynı. O vaqıtta şöyle atalar sözü qullanılğan eken: «Qarğa qartını kim bilir, kşi alasın kim tapar».
Luğatta sözlerniñ kelip çıquvına dair pek meraqlı malümatlarğa rastkeline. «Samarqandnı büyükligi içün semiz kend – semiz şeer deyler. Onı farsiyler Samarqand tarzında qullanalar», dep yaza M. Qaşğarlı. Bundan biñ yıl evel eskirgen dep qayd olunğan sözler bizim zemaneviy qırımtatar leksikamızda ve şivelelrimizde faal arekette bulunalar. Meselâ, arıq, aqır, qar, zıqı ve digerleri.
Müellif misal olaraq yazıp qaldırğan atalar sözleri de ecdatlarımıznıñ uzaq keçmişten bizge qaldırğan nasiatları kibi duyula: «Oğlum, ögüt alğıl, bilimsizlikni bıraq, kimniñ talqanı olsa, oña bekmez qatar», «Quruq qaşıq ağızğa yaramaz, quruq söz qulaqqa yaqışmaz», «Aç ne yemez, toq ne demez» ve digerler.
Luğattan yer alğan quşluq (sabanen üyle arası) sözü zemaneviy özbek tilinde rastkelmey. Bizim tilimizde ise çalışa. Kirpik sözü de bizde aynı. Özbek tilinde ise kipriktir [18, 6-7].
Mahmud Qaşğarlınıñ «Divan luğat-it-türk» eserinde sözler nasıl manalarda qullanılğanı izaatlana. Bütün izaatlar cümleler misalinde añlatıla. Divandaki edebiy metinler qadimiy devir türk edebiyatından alınğan. Amma olarnıñ müellifleri kim olğanı kösterilmegen, aks alda bz o devirde yaşağan şairlerniñ adlarından da haberdar olur edik.
Cümlelerde pek çoq ikmetli ibareler, aytımlar, atalar sözleri işletile. Beyitlerde türkiy halqlarnıñ qadimiy tilleri, tüşünceleri, yaşayış tarzı tasvirlene. Bu beyitler ve dörtlüklerde işletilgen atalar sözleri, aytımlar o devirde yaşağan halqnıñ añ derecesini köstere. Atalar sözleri ve aytımlarda halqnıñ aqıl-idraki tasvir oluna.
Meselâ, «Öz» sözü – «özü», «kendi» dep añlatıla. Ondan soñ bu sözniñ manası şiiriy metinlerde izalana.
«Yahşı urbañnı – özüñe,
Tatlı aşnı – başkasına,
Musafiriñni say, ürmet et,
Şan-şerefiñni etrafqa bildirsin»
kibi dörtlükte türk halqınıñ musafirperver, insansever çizgileri tasvirlene. Halqlarğa nasiat ve ögüt berile. Müsbet çizgilerniñ saibi olıp yetişmek içün nesillerge yol-yoruq kösterile.
«Nasiat» sözü – nasiat, aqıl ögretmek, bir de-bir işniñ becerilmesine yol-yoruq köstermek dep añlatıla:
«Oğul, menden ögüt almaqnı er vaqıt Tañrıdan tile.
Ülkeñde büyük insan olıp, bilgiñni etraftakilerge ögret»
kibi misali ile izaatlana. Bu satırlarda türk halqınıñ bilgige ıntıluvı tarif oluna. Türk halqınıñ bilginin etrafqa dağıtuv kibi maarifperver çizgileri şereflendirile. Nesillerge nasiatlar berile. Eyilik yapuvnıñ bir yolu kösterile.
«Eşitti» sözü:
«Qulaq eşitse – göñül bilir,
Köz körse – coşqunlıq kelir»
Kibi atalar sözünen añlatıla. Bu satırlarda insan psihologiyasınıñ hususiyetleri aks oluna. Sözniñ ve güzel muameleniñ insan göñlüne olğan eyi tesiri kösterile. Halqımız arasında sözniñ emiyeti «Yahşı söz – can azığı, yaman söz – baş qazığı» kibi atalar sözünde bildirile. Bu eki atalar sözüniñ arasında büyük yañılıq bar.
Böylece, Mahmud Kaşğarlınıñ «Divanu luğat-it-türk» sözlügi pek qıymetli eserdir. Luğatta o devirde yazılğan eserlerniñ bediyetlik derecesi kösterile. XI asıra yaşağan türkiy halqlarnıñ urf-adetleri, yaşayış tarzları ve ruhiyet dünyası tasvir etile. Bütün bu meseleler eserniñ emiyetli ve qıymetli taraflarını teşkil eteler [8, 26-29].
Şunı da qayd etip keçmeli ki, tilimizdeki bir çoq sözler on asır evelki manalarını saqlap qalğanları, qırımtatar leksikasınıñ tamırı sağlamlığı ğayet quvançlıdır. Bu biñ yıl evel mevcut olğan söz cevherimizni sıralağan emiyeti sıñırsız kitap – «Divanu luğat-it-türk» aqqında yazmamıznıñ maqsadı, onı tafsilâtlı talil etmek, aqıl ögretmek degil de, diger türkiy halqlar arasında bizim de pek büyük til baylığımız olğanına yurtdaşlarımıznıñ diqqatını celp etmektir. İnanamız ki, bu nadir esernen bağlı tilimiz aqqında bir çoq ilmiy işler, tedqiqatlar yapılır, inşallah. Vaqıt kelir, iç şübesiz, bu kitap bizim ana tilimizge tercime etilir.
QULLANILĞAN EDEBİYAT:
1. Aslanov V.İ. «Divanu lugat-it-türk» Mahmuda Kaşgari i azerbaycanskiy yazık. «ST», Baku, 1972, №1, s.61-74.
2. Ahallı S. Mahmud Kaşgarının sezlugu ve turkmen dili. Aşgabat, 1958.
3. Bayramov G.A. Frazeologiçeskiye yedinitsı türkskih yazıkov v slovare Mahmuda Kaşgarskogo «Divan lugat-at-turk». «Üçenıye zapiski» ARU im.S.M.Kirova /seriya yazıka i literaturı/. Baku, 1966, № 3, s.3-12.
4. Borovkova T.A. Grammatiçeskiy öçerk yazıka «Divanu lugat it-turk» Mahmuda Kaşgari. Avtoref.kand.diss. JI., 1966. 15 s.
5. Geremanov Ç.V. Nesimi «Divanı»nın leksikası. Bakı: Yelm, 1970. 567 s.
6. Yedvazova R.G. Kişveri «Divan»ının dili /Morfoloni husu-siddetler/. Bakı: Yelm, 1983. 138 s.
7. Juze P.K. Kitabe Divan luget-el-turk /Muterçimi İdris esenli/. «Maarif ve medeniddet» jurnalı, 1925, J6 3, s.32-38.
8. Kökiyeva A. Qırımtatar edebiyatınıñ tarihı. 1 qısım. Umumtasil mektebiniñ 9-ıncı sınıfı içün. – Si mferopol: Qırım devlet oquv-pedagogika neşriyatı. Simferopol – 2005. – 240 s. Qırımtatar tilinde ISBN 966-354-057-5
9. Koşғariy M. Devonu luғot it-turk: İndeks-luғat. /T.Abdrahmanov va S. Mutallibovlar iştiroki va tahriri östida. / Mamud al — Kaşgari.–Toşkent : Fan, 1967.–543 s.
10. Kurışjanov A.K. Mahmud Kaşgari o kıpçakskom yazıke. -«ST», 1972, lb I, s.52-60.
11. Qurtnezir Z. Qırımtatar edipleri [Biobibliografik malümat] / Zakir Qurtnezir. Aqmescit.: Tavriya, 2000 – 223s. — ISBN 966-572-191-7
12. Mahmud Qaşğarlınıñ «Divan-ı luğat-i-türk» luğatı ve onıñ emiyeti // Yıldız. — №6 (221). – 2014. S. 53-56
13. Mahmud al-Kaşgari Divan Lugat at-Turk / Perevod, predisloviye i kommentarii Z.-A. Auezovoy. İndeksı sostavlenı R. Ermersom. — Almatı: Dayk-Press, 2005. — 1288 s. + 2 s. vkl.
14. Memetov A. Zemaneviy kırımtatar tili. / A. Memetov – Simferopol : Krımuçpedgiz, 2006. – 320 s.
15. Memetov A. Musayev K. Krımtatarskiy yazık. – Simferopol: Krımuçpedgiz, 2003. – 288 s.
16. Mirze MehcYH. Mamud Kaşgari, dahud miladi 11-nçi esr-de beduk bir turk filologu. «Maarif ve medeniddet» jurnalı, 1924, № 7-8, s.16-18.
17. Riza Fazıl. Qırımtatar edebiy tiliniñ şekillenüv ve inkişaf yolları // Yıldız. — №1. – 2010. S. 120-135.
18. Şeryan Ali. «Divani luğatit türk» kitabını oqurken. // Tasil. — №4 (18). – 2008. S. 6-8
19. Şiraliyev M. Ş. Mahmud Kaşgari kak dialektolog / M.Ş. Şiraliyev // Sovetskaya türkologiya. – 1972. No 1. – S. 24-30.
20. Emirova A. M., Ganiyeva E. S., Seydametova N. S. Qırımtatar tili tilşinaslıq terminleri luğatı: Yuqarı sınıf talebeleri, filologiya bölükleriniñ studentleri, qırımtatar tili ocaları içün qullanma. – Simferopol: SONAT, 2001. – 64 s.
M. Çabanova
