Balalıq tek oyunlarnen degil de, amma kitaplarnen de bağlıdır. Balalığımızda ne qadar şiir, masal, ikâyelerni bilgenimizni hatırlaysıñızmı? Agniya Barto, Korney Çukovskiy, Samuil Marşak, Boris Zahoder, Nikolay Nosovnıñ eserleri, Gans Hristian Andersen, Grim ağa-qardaşları, Astrid Lindgrenniñ rus tiline tercimeleri rus tilinde laf etken balalarnıñ, bu cümleden, bizim de balalığımıznı parlaq ve renkli yaptı. Şimdi ise qırımtatar tilindeki güzel resimlernen yaraştırılğan, içinde, meselâ, şiirler ya da masallar olğan nasıldır kitapnı hatırlamağa tırışıñız. Olmadımı? Çünki bu kibi kitaplar yoq edi. Bugün, Vatanımızda yaşağanda, yaqında yüksek statusnı alğan tilimizni yañıdan canlandırmağa tırışamız, vaziyet yahşı tarafqa deñişmek kerek edi, ğaliba, amma olmadı.
Bugünki balalar alâ daa ana tilinde bala şiirleri ve yırlarını bilmey, ana-babalar ise, olarğa yuqudan evel qırımtatar qaramanları ve qırımtatar dünyası aqqında masal aytıp berip olamay.
Milliy gruppalarda terbiye alğan balalarnıñ ana-babalarınıñ Avdetke bildirgenlerine köre, olar içün bala edebiyatı, hususan şiirler olmağanı meselesi iç te yañılıq degil.
«Terbiyeci merasimler içün şiirçiklerni tapmağa rica ete: onıñ elinde olğan soyları ya pek qıyın, ya er keske yetecek qadar degil», – dep añlattı Avdetke Aqmescit bala bağçalarından biriniñ qırımtatar gruppasında terbiyelengen balanıñ anası Gulzara hanım.
Muracaatımızğa cevap berip, o, qırımtatar bala edebiyatınıñ zemaneviy vaziyetini beş baalı şkala boyunca 0-dan 2-ge qadar qıymet kesti.
«Armançıq» ve internet yardım ete, amma kene de sistemalar ve açıq irişim yoq. Aslında, er angi til, mecburiy olsa, inkişaf ete. Bizde ise, til pek te ögrenilmey. Demek ki, öleyata», – dep accılıqnen ayta Gulzara hanım.
Balaları ve torunları milliy gruppada terbiye alğan diger bir subetdeşimizniñ fikrince, bala edebiyatı yetmemezligi meselesi, terbiyecilerniñ öz işine lâqayt davranğanınen bağlıdır.
«Masallarnı ep rus tilinde oquylar. Terbiyeci, gruppada qırımtatar tilinde laf etmekten meraqlanmay», – dep ayttı o.
Üç balanıñ anası Dilâra Abibullayevanıñ fikrince, şiirçikler, qısqa ve añlayışlı masallar ve ikâyelerge ihtiyac bar. Çünki milliy masallarnıñ süjetleri ve manaları balalar içün qıyın ola, ve olarğa masalnıñ manasını añlatmağa bazı vaqıtları qolay olmay.
«Bizim pek az renkli, güzel kitapçıqlarımız bar. Bir qaç bala kitabı olsa da, bücet talaplarından dolayı, keyfiyeti de oña köre ola. «Armançıq» mecmuasınıñ tesisçilerine teşekkür bildirmege ister edim, em de Emine Üsein ve Elmaz Bahşışnıñ icadını da qayd etmeli», – dep paylaşa Dilâra hanım.
Subetdeşimiz, qırımtatar tilşınası, bazı vaqıtları oğulları içün özü qısqa şiirçikler, masallar ve sayımlarnı yazıp, ayta bere.
İstekten teklif peyda olmay
Avdetke «Terciman» kitap evinde bildirgenlerine köre, bala edebiyatından satuvda yigirmiden ziyade kitap bar. Olardan tek Çukovskiyniñ «Tsokotuha» ve «Moydodır» kitaplarınıñ Seyran Üseinovnıñ eki tercimesi (diger tercimeler de bar, amma olar o qadar renkli degil, bunıñ içün olarnı qayd etmedik), eki tapmaca cıyıntığı («Tap, baqayım!», «Tanışayıq»), eki masal (Marşaknıñ «Sersem sıçan» tercimesi, «Yuvşan masalı»), eki yır cıyıntığı (M. Aliyevniñ «Balalar içün yırlar», «Gençler ve balalar içün yırlar»), masal cıyıntıqları («Türkiy halqlarnıñ masalları» kitaplarınıñ bir qaç tanesi, «Qırımtatar halq masalları»), şiir cıyıntıqları (Elmaz Bahşışnıñ «Babam qurdı bir bağça», Nuzet Umerovnıñ «Babalarğa ve balalarğa», «Tabiat pek acayip», «Men anamnen laf etem», «Ana tilge ürmetiñiz eksilmesin iç») bar.
Ögretici edebiyat vaziyeti biraz yahşıcadır. «Terciman» kitap evinde elifbeniñ bir qaç variantı satıla (Seyran Üseinovnıñ «Resimli elifbe», «Elifbe-pazl», «Elifbe-levha», «Elifbe-tahtalı kitapçıq»), meşğuliyet cıyıntıqları («İlk yazı», «Eglenceli esap», «Eglenceli meşğuliyetler», «Raqamlar» – kartlar). Satuvda qırımtatar tilinde «Loto» oyunınıñ bir qaç çeşiti ve «Milliy bayraq», «Arttıruv cedveli», «Meyvalar», «Sebzeler», «Ayvanlar», «Sınıf köşesi» levhaları bar. Neşirlerniñ fiyatı 70-ten 500-ge qadar rubleni teşkil ete. Bunen beraber, «Tercimanda» bildirdiler ki, qırımtatar bala edebiyatı yahşı satın alına.
«İstek, kerçekten de, bar. Müşterilerimizniñ çoqusı bütün bu kitaplarnı endi satın aldı, ve yañı bir şey peyda olacağını bekley. Kitapnıñ neşir etilmesi, kerçekten de, paalı bir iştir, amma masrafları qarşılana», – dep bildirdiler Avdetke «Tercimanda».
«Armançıq» er şeyniñ başıdır
Zemaneviy qırımtatar balaları ana tilinde balalığından hatırlaycaq şey – bu renkli parlaq «Armançıq» mecmuasıdır, qaysı biri Qırımda 2011 senesinden başlap neşir etile. Bala edebiyatınen bağlı problemalarnı mecmua muarririyeti de yahşı bile. Neşirniñ baş muarriri Ediye Muslimova Avdetke şikâyet etti ki, mecmua, balalar içün ana tilinde yazğan müelliflerge pek muhtac.
«Bugün yañı şair ve yazıcılarımıznıñ adları peyda ola. Amma olar, esasen, ya rus tilinde, ya büyükler içün yaza. Müelliflerge balalar içün ana tilinde yazsınlar dep ne qadar muracaat etken edim de, amma, cevap olaraq, tilni bilmegenleri aqqında manaçıqlar eşitken edim», – dep añlattı Ediye hanım.
Onıñ fikrince, bala eserlerini yazmaqnıñ qıyınlığı tek qırımtatar tilini bilmemesinen degil de, amma balalar içün kerekli sözler tapmaqnen de bağlıdır.
«Neşir etkenimiz malümatlarnen çalışqanda, qasevet ile tüşünem: kelecekte bizni neler bekley, balalarımızğa neni berecekmiz?» – dep qasevetlene «Armançıq» mecmuasınıñ tesisçisi.
O, umumen olaraq, bala edebiyatı vaziyetiniñ, em, onıñ fikrince, coyayatqanımız ana tili alınıñ de, facialı olğanını ayttı.
«Yardım alınacaq yer yoq. Tek özüñe işanacaqsıñ!» – dep emin olğanını bildirdi Ediye Muslimova.
Neşircilerniñ merağı yoqtır
Belli cemaat erbabı, «Köz aydın» resurs-informatsion merkeziniñ idarecisi Zarema Hayredinova qayd etti ki, şimdiki vaqıtta bala edebiyatınıñ büyük problemaları bar. Qırımtatar edebiyatı ise, onıñ fikrince, daa qıyın vaqıtlarnı başından keçire. Zarema hanımnıñ malümatına binaen, 1990-cı seneleri halqara teşkilâtlarnıñ grant desteginen balalar içün kitaplar ve derslikler neşir etildi, amma bu pek az edi. Bu, esasen, cenkten evelki neşirler ve folklor edi.
«Qırımtatar tilinde balalar içün zemaneviy edebiyatta ise aman-aman yigirmi yıllıq teneffüs oldı. Tek soñki yıllar devamında qırımtatar tilinde yazğan müellifler peyda oldı, amma olar neşir etilmek imkânı olmağanına şikâyet ete, çünki neşircilerniñ olarğa merağı yoqtır», – dep ayttı o.
Zarema hanımnıñ fikrince, kitap bazarınıñ ticariyleştirilmesi bala edebiyatınıñ çıqmasına menfiy tesir etti: olarnıñ keyfiyeti eyileşkeninen bala kitapları fiyatları yükseldi, bu kitaplar eali içün paalı ola.
«Balalar içün, bu cümleden qırımtatar tilinde, kitaplarnıñ neşir etilmesi, kitaplarnı neşir etüvde eñ müim olmalı. Bunen beraber, bala edebiyatınıñ çıqarılması devlet sımarışınıñ yañıdan tiklenilmesi ve eñ yahşı eserlerni saylamaq içün bala yazıcıları arasında keçirilgen yarışlarnıñ statusı köterilmesi müim», – dep emin olğanını bildirdi o.
Ne olsa da, amma bugün böyle aktual ve keskin turğan qırımtatar tili meselesini, bala edebiyatından başlap, çezmeli.
