Şahin Gireyniñ nesili ve Nahçıvan

Musa Güliyev – Azerbaycan Milliy ilimler akademiyasınıñ Nahçıvan bölüginiñ tarih, arheologiya ve etnografiya İnstitutınıñ üyken ilmiy hadimi, felsefe ilimler doktorı.

Tarihiy malümatlarğa köre, Qırım hanlarınıñ ecdatları Çingiz hannıñ sülâlesinden kelip çıqadırlar. Gireyler özleri ise, Çingiz hannıñ üyken oğlu Cüçiniñ mirasçıları, dep sayya ediler. Mustaqil Qırım hanldığı XV asırda, Altın ordu yıqılğan soñ meydanğa kelgendir [1, s. 211]. Gireyler (Geray) sülâlesiniñ tarihini ögrengen türk alimi  Halil İnalçik, Qırım devletiniñ birinci hanı Haci Girey ola, o mında 1428 senesinden başlap tahtqa otura, soñki ükümdarı ise, Şahin Gireydir [2, 209 – 210]. 1783 senesi Qırım Rusiye tarafından zapt etilip, istilâ etilgen edi, ve 1784 – 1785 seneleri ükümdarlıq etken Bahadur Girey II ve Şahin Girey II soñki Qırım hanları olğandırlar [3, s. 211 — 212].

1785 senesinden, Qırım hanlığı öz devletçiligini yoq etken soñ, qırımtatarlar içün ağır zamanlar keldi. Olarnıñ bir qısmı, şu sırada Şahin Girey özü de, mecburiy hristianlıqqa keçirile edi. Şahin Gireyniñ nesilinden olğan Akim Pavloviç Şan Girey (1815 – 1883) Nahçıvanda uyezd idaresiniñ başlığı olğandır. Onıñ babası Pavel Petroviç Şan Girey, Şimaliy Kavkazda bir çoq topraqlar saibi edi, anası Mariya Akimovna (1799 – 1875) Akim Hastatovnıñ qızı edi. Onıñ anası Yekaterina, M. Lermontovnıñ ana tarafından bitası  Yelizavetanıñ doğmuş tatası edi. Tata – qardaş, belli Stolıpinler sülâlesine ayit eolıp, pek zengin ediler [4, s. 483].

Yekaterinanıñ «Şelkovoye» ve «Zemnoy ray» çiftlikleri bütün Rusiyege belli edi. 1825 senesi, Lermontovnıñ bitası Yelizavetanıñ tevsiyesine binayen, Şan Girey aylesi Penza vilâyetine, Tarhanğa yaqın olğan Apalihke köçe. Böylelikne, yaqın soy olğan M. Lermontovnıñ ve Akim Şan Gireyniñ balalıqları birlikte keçe. Akim Şan Girey, Peterburgda yerleşken artilleriya oquv yurtunı oqıp bitirdi, orduda hızmet etti ve podporuçik unvanında ordudan ketti [5, 33 — 35],  1844 senesi ise, Lermontovnıñ duelde öldürilgeninden soñ, o Pâtigorsk şeerine köçe.  1845 senesi onı Nahçıvan vilâyetine idare başlığı etip qoyalar [6, 497 — 498], buña, Stolıpinde aqayda olğan Akimniñ tatsı yardım ete.

Bu vazifede çalışqan seneleri Akim Şan Girey irrigatsion işlerinen de oğraşa. O, Şarur okrugında Arpaçay özeni yanında 24 yılğa topraq kiraladı ve Şengiley kanalını qurıp başladı. O zamanki menbalarda, konal qurucılığına yerli ermeniler qarşı çıqıp, keder etkenlerini aqqında haber keçe. Amma bu çatışmalarğa baqmadan, o öz işini toqtatmadı, ve özüne yardımcı olaraq Nahçıvan hanı Kalbalını alğan edi. Akim Şan Girey Nahçıvannen, vazifeden ketken soñ, bile bağlarını coymadı, anda kiralanğan topraqlar meselelerinen oğraşa edi [7, s. 15].

Araştırmacılar arasında, Akim Şan Gireyniñ vefat etken vaqıtı aqqında davalar kete. Ya 1883, ya da 1913 senesi deyler. Bu davalarğa sebep olaraq, 1918 senesine qadar Şarurede yerleşken çiftligine ait olğan vesiqalarnıñ tübünde peyda olğan «Şan Girey» imzası olğanldır. Belli rus alimi ve şarqşınası K. N. Smirnov, özüniñ «Nahiçevannıñ tarihi ve etnografiyası boyunca  materiallar» kitabında «Vilâyetniñ sabıq başı Şan Girey, topraqlar satıp aldı, kanal qurdı ve onıñ oğlu Nahiçevan vilâyetinde büyük çiftlik saibi oldı» [8, s. 53]. Bu araştırmada, 1913 senesine qadar yaşağan Akim Şan Girey , üyken Akim Şan Gireyniñ oğlu olğan, onıñ ası ladı Arim eken, qadını ise, Dorohova soy adı ile, qazaqlardan eken [9]. Kence Akim Şan Girey aqqında malümatnı belli tarihçi, alim Ali Aliyev bermekte, o Şan Girey 1913 senesi, Erivanda, ermeniler tarafından öldürilgeni  aqqında yaza [10, s. 94 — 95]. Kitapta daa, «Şengiley kanalı» 1870 senesinden 1896 senesine qadar qurulğanı qayd etile (11). Üyken Akim Şan Gireyniñ vefatından soñ, 1883 senesi Şengiley kanalınıñ qurucılığını, onıñ oğlu, müendis Akim (Arim) Şan Girey devam ettirdi, amma esas leyhalar onıñ babası tarafından yapılğan edi. Ondan da başqa, üyken Akim Şan Girey, yuqarıda aytıp keçkenimiz Kalbalı hannıñ ricasına binayen Ganlıgel gölüniñ tiklemesini başladı. Bu havuz 1747 senesi nahâıvanlı Geydaroğlu han tarafından, quruqlıq yerlerini suvarmaq içün qurdırılğan edi [12, s. 95].

Üyken A. P. Şan Gİreyniñ qadını Emiliya Aleksandrovna Klingenberg edi (1815 – 1891), olarnıñ eki balası bar edi. Akim ve Yevgeniya, qızları Yevgeniya 1943 senesi vefat etken [13, s. 614]. A. Şan Gireyniñ çiftliginde pek çoq ermeni çalışqanını qayd etmek kerek, belki de onıñ içün qırımtatarı olğan Akimni, çoqusı insanlar ermeni belley ediler. Bir çoq menbalarda Şan Gireyge qarşı, aysorı olğan ve Nahçıvanda mal mülkuni qazanğan Cahan Poladov, iranlı ermenilerden olğan Saaka Yegizarova mahkeme işlerini alıp barğanını belli ete. Bu işler boyunca vesiqalar, kence A. Şahin Gireyge malik edi, şimdi olar NARnıñ Devlet arhivinde saqıl turalar [14].

Kence Akim Şan Girey, Şarurda bağçevanlıqnen oğraşqandır. Özüniñ Peterburgda, 1901 senesi, 20 avgustta derc etilgen «Şarurdaralagezde Bağçevanlıq, yüzüm östürüv, qarpız asravcılıq ve köy hocalığınıñ başqa saaları» kitabında bu yerlerde çeşit şeftali ve qaysı çeşitleriniñ östürüv hususiyetleri tasvir etip [15, s. 215], Şarurskta bağçacılıqnen oğraşmaq kerek olğanını qayd ete edi.

P. Şan Girey, pek cesür adam edim. Onıñ süt anası ve baqıcısı çerkeslerden ediler. O zamanları qırımtatarlar arasında, doğğan ballarnı Kavkazğa, çerkes köylerine yollamaq adeti bar edi, ballar anda arbiy işlerge ögrene ve terbiye ala ediler. Böyleliknen, qırımtatarlar ve Kavkaz milletleri arasında sıqı bağlar peyda ola edi. Onıñ içün, Akim Şan Girey, böyle çerkes aylelerini birinde terbiye alğandır, dep tahmin ete bilemiz [16, s. 197]. Belli olğanı kibi, rus yazıcılarından L. N. Tolstoy, A. S. Puşkin, M. Yu. Lermontovlar, çerkesler ve olarnıñ arbiy hususiyetleri aqqında pek güzel seslene ediler. Meselâ, Lermontov aks etken, Azamat ve Kazbek çerkesler edi [17, s. 209], Kazbiçniñ prototipi ise, kerçekte olğan Gızıl bek edi [18, s. 54 — 62].

O vaqıtlardan berli endi eki asır keçti, amma Qırım hanlarınıñ nesillerinden olğan insanlarnıñ yasağan şeyleri, azerbaycan halqına ale daa hızmet etmektedir.

Edebiyat

1. Bosvort K.E. Musulmanskiye gimnastii. Moskva, 1971.
2. Anda.
3. Anda.
4. Lermontov M. Yu. Proza i pisma, t. IV. Leningrad, 1981.
5. A.P. Şan-Girey. M.Yu.Lermontov. V kn.: M.Yu. Lermontov v vospominaniyah sovremennikov.
6. Anda.
7. Sagaletov. İravanskaya güberniya i ekonomika Gekçagüla. Tiflis, 1879.
8. K.N.Smirnov. Materialı ob istorii i etnografii Nahiçevanskaya kraya. Baku, 1999.
9. Gosudarstvennıy arhiv Nah. A.R f. 23. öpis 1, d. 1188.
10. Qliyev E. Qlinca yadda§i. Naxgivan, 1914-1922. Baki, 1997.
11. Anda.
12. Anda
13. Lermontov M.Yu. Ukaz rab.
14. Gosudarstvennıy arhiv Nah. AR. f.1, öpis 1, delo 22/1, f. 27, d. 195.
15. Babayev S. Naxgivan Muxtar Respublikasinin cografiyasi. Baki, 1999, s. 215.
16. ASE (Azarbaycan Sovet Ensiklopediyasi).
17. Lermontov M.Yu. Proza i pisma, t. IV. Leningrad, 1981.
18. Vinogradov. Gortsı v romane Lermontova «Geroy naşego vremeni». V kn.: M.Yu. Lermontov. Jizn i tvorçestvo. Orconikidze, 1963.

İbraim Voyennıy

Müellifniñ tüşünceleri, muarririyet fikirinen doğru kelmey bile

İçtimaiy ağlarda Facebook, Vkontakte, Odnoklassniki saifelerimizge, bunen beraber, Telegramda kanalımızğa qoşulıñız ve eñ aktual ve meraqlı malümatlardan haberdar oluñız.