Yaşayıt süresi

28.11.201722:29

Ressam Sadıh Aci Selimov

Allah tarafından insanğa berilgen ayat vaqıtı, aqıp ketmekte ve insanğa tek hatıralar qaldıra. İnsan hatıralarsız yaşap olamay. Amma hatıralar çeşit türlü ola. Ve olarnıñ ağır qaldırıcı soyları, ruhımızda yaralar qaldırıp, küçlü ağırlarnen özü aqqında hatırlatalar. Cenk ve sürgünlikni başlarından keçirgen adamlar, bu haralarnı ömür boyu aqlanda tutıp keleler. Ondan da başqa nasıl etip sürgünlik yılları yaşadılar ve Qırımğa avdet etkenlerni de yahşı hatırlaylar. Yaşlı adamlar, hatıralarnı aqıllarına ketirip, nesillerine olarnı tarif eteler. Gençler keçmişni bilmek, hatırlamaq ve qaydına yetmek kerekler.

Selime Velihayeva (1932) cenk ve sürgünlik vaqıtlarında ailesi nasıl etip yaşamağa tırışqanı aqqında aytıp bergen edi. Anası Ayşe Ahmediyeva (1909), Ulu Üzende Menze bita (1886), qardaşları Mayre (1934) ve Elmira (1937). Olarnı 1944 senesi mayıs ayında Kuçuk Üzenden sürgün ettiler. O vaqıt bütün qırımtatarlarnıñ, kirli, mal vagonlarına yüklep sürgün etken ediler. Bu «deşet, ölüm yolu» edi.

18 künden soñ, aç, кirli, yorğun insanlarnı vagonlardan Üzbekistannıñ «Asaka» stantsiyasında tüşürdiler. Soraştıra – soraştıra, er kez öz yaqınını qıdıra edi. Anam Şeyde ve Züre qardaşlarını, aqayı Üsein Magometovnıñ qıdıra edi, kederlene ve ağlay edi.

İnsanlarnı yuvundırıp, san temizleme yapıp, üleştirip, arabalarda kolhozlorğa yollay ediler. Bir çoq başqa insanlar ile, bzlerni «Komunna» kolhozına ketirdiler. Qasabadan uzaq olmağan yerden Andijan yerleşe edi. Cami ögüne, bir şey olmağan yerge ketirip tüşürdiler, yerde öz şeylerimiz üstünde otura edik. NKVD hadimlerier kezniñ cedvelini yapıp, uçötqa aldılar. Böylelitknen olar mahsus köçürilgenler sırasına kirip, komendant nezaretine kirdiler.

Saçaq tübünde, çaremiz olğanı qadar yerleşe edik. Er kezge 100 – 150 gramm ötmek berdiler, ve çalışmağa çaresi olğanlarnı işke yerleştirdiler. Ekinci künü, sabadan olarnı çölge otavğa yolladılar. Er kün sabadan aqşamğa qadar çalışa ediler, olarnı elinde qamçısınen brigadir nezaret ete edi. O brigadir raatlanğan adamlarnı körse qamçılay edi. Pek sıcaq edi, adamlar suvnı arıqlardan bile içe ediler, pişmegen qaysı ve dutnı aşay ediler. Sıcaqtan ve açlıqtan çekişken adamlar, hastalanıp, çoqusı vefat ete edi. Kömmege adam yoq edi. Küçsüz qartlar duvalar oqıp, qadınlar ve ballar yardımınen defn ete ediler. Bazıda yerli sakinler de yardım ete ediler. Sürgünlikniñ birinci seneleri vefa etkenlerniñ mezarlarını da tapmaq çare yoq, çünki, ekseriyet olarnı  bir umumiy mezarğa köme ediler. Komendnatura işçileri tek qattı esap yapa ediler, ölgenlerni sayısını esaplay ediler, bizlernen pek qattı davrana ediler.

Kündüz saçaq tübünde tek ballar, qartlar ve hastalar qala edi.

Bizim ailemiz yanında cenk saqatı, bir ayağı olmağan adam yaşay edi. O, otuz yaşlarında edi. Lafazan degil edi, hasta ve kimseden laqırdı etmege istemegen birisi edi. Onı kim ve qaydan olğanını kimse bilmey edi. Onıñ bir şineli bar edi, o, onıñ üstünde yuqlay edi. Onıñ adı Ablâkim ağa edi. Kündüz şinel üstünde yatıp küneşte qızına edi, bazen tebessüm ete edi, geceleri ise, pek ıñılday edi. Qomşular, kim ne berip olsa, aşata ediler. Bazen ayağını uzatıp, ellerine tirelip, yol boyu süreklenip, kolhoz çölüne kete edi. Anda ösken cugaranıñ başçıqlarını aşay edi. Belki de, şu cenk saqatına, сebede er şeyini qaldırıp kelgen insanğa yekâne imtiyaz edi. Çünki mahsus köçürilgenlerge böyle çöller yanına kelmege bile yasaq edi. Bir qaç vaqıttan soñ, bu insan da vefat etti, gece öldü, kündüz onı kömmege insan tapılmadı. Bütün kün komendantnı bekledik, amma o kelmedi. Pek sıcaq olğanından cesed çurüp, dağılıp başladı. Ekinjdi künü, cesetni şinelge sarıp, arabağa qoyip, defn etmege alıp kettiler.

O, 12 ve 10 yaşna Halide ve Esma qızçıqlarnıñ da faciasını hatırlay edi. Olarnıñ anası Alime pek hasta edi, qızçıqlar onı baqa ediler. Tibbiyet yardımı yoq edi. O, qadın köz ögünde ğayip ola edi. Olarnıñ tatası, 17 yaşna Gülizar kündüz çölde çalışa edi. Yaqınlarını qurtarmaq içün, Gülizar geceleri ketip, sebzelerne qaytıp kele ediler. Ve bir kere o qız qaytıp kelmey. Ne oldı ve qayda olğanını kimse bilmey edi. Onı kolhoz çöllerine bara, dey ediler. Bu qız nasıl vefat etkenini tek tahmin etmek qala edi. Eki – üç künden soñ, anası da vefat etti. Ballar öksüz qaldı. Komendnant kelip, evlerinde tintüv keçirdi ve analarnıñ eski paltosınıñ cebinde, yavluçıqqa sarılğan eki altın kapik taptı. Altınlarnı özüne alıp, ballarnı, balalar evine alıp ketmelerini emir etti. Elbette, er kez onı altın şeyler sevgenini bile edi, amma bu sefer o öksüz ballardan aldı. Böyle aqsızlıq er kezni pek açuvlata ve nefret doğurta edi. Amma çeşit yaramaylıqlardan uzaqta olmaq içün adamlar nefret duyğularını saqlay ediler. O zamanları, qadın, qart ve ballar içün söz aytmamaq yaşamaq içün yekâne bir usul edi.

E, o vaqıtları sürgün etilgenlerniñ alları pek ağır edi. Bu insanlar ğurbette, aşalamalıqlar, açlıq, aqaretler kkeçirmege mecbur ediler. Er şeyni yasaq ete ediler: toplanmağa, kezmege, begş kilometr uzaqlıqqa ketmege izin yoq edi, atta vatan aqqında türküler yırlamağa yasaq edi. 16 yaşından komendaturada, er kün qayd olunmaq kerek edi, soñradan er on künden, ondan da soñ er ay qadqa kelmek mecbur ediler. Bu qararlarğa boysunmasañ, qattı cezalay ediler. Komendnant NKVD ofitserı Vafin edi. Bu pek qattı, merametsiz, zalım insan edi. Er bir söz diñlememek vaziyetni o qattı şekilde çeze edi. Çaqıcılarnı er kez bilip, yanlarına barmay ediler, çünki olar er şeyni yetiştire ediler. Er bir insannı yalan çaquv ve beftan qabaatlav boyunca apiske qapata bile ediler. Komendnant rejimi repressiv edi. Komendnantnıñ izini olmadan kimse bir yerge çıqıp olamay edi, yollarda nezaretler bar edi. Komendnant ise, izin er vaqıt bermey edi. Böyle alda yaqınlarnı qıdırmağa pek ağır edi, amma insanlar qıdıra edi, biri birine haber yollay ediler, yaqınları ile qavuşmaq içün vesiqalarnı resmiyleştire ediler. «Halq telegrafı» pek yahşı çalışa edi.

Saçaq tübünde pek çoq yaşalmadı,er kezni yavaş – yavaş yerleştirdiler. Bir de birleriniñ evlerine, ya da yıqıq, sınıq, qapı, penceresi olmağan evlerge, ahırlarğa yerleştire ediler. Kimse yardım köstermey edi, adamlar ise, biri – birine yardım etip, evlerini bir yoruq ete ediler. Ballar da yardım ete ediler, ayaqlarından çamur qarıştıra ediler, büyükler ise, tola yasay ediler. Birileri taban, başqaları qapı – pencere yasay ediler. Pek qıyin edi, amma yaşamağa tırışa ediler.

Yerli sakinlerini sürgün etilgenlernen munasebetleri çeşit türlü ola edi. Duşmanca, soy – sopları cebede olgan, ya da vefat etkenler davrana edi. Olar çamur ve taşnen ata edile rve «satqın», dep qıçıra ediler. Biz musulman olğanımıznı bilgenler öz davranışlarını deñiştire ediler. Yardım etken ve acığan soyları a bar edi.

Bizni yerleştirgen evniñ saibi de öyle edi. Ev cami yanında edi. Saibeniñ adı Aybi apa edi. Bizim aylemaizni yahşı qarışladı, bir oda ayırdı. O qadınnıñ altı balası bar edi, özü merametli ve dülber qadın edi. Aqayı mola – apiste otura edi. Ballar dostlaştı, aylelerni din de birleştirdi. Ana ve bita Quran oquy edi. Ana çölde çalışa edi, soñ pamuq qabul etken yerde çalıştı. Trudodni içün erzaq ala ediler, olar ise, yetmey edi.

Bala urbasına sarıp, Qırımdan «Zinger» tikiş maşinası alıp çıqılğan edi. Bu tiyeiş maşinası Ulu Üzendeki Aci Mamedi qartbabamnıñ ediyesi edi. Anam er kezge tikip başladı. Ailesini açlıqtan qurtarmaq içün, anam geceleri tikip çıqa edi, yapqan işine ise, erzaqnen ödey ediler.

Birinci yılı ballar mektepke barmağan edi, amma er biriniñ öz vazifesi bar edi. Anama yardım ete edik, pamuq, yonca, aşalğan otlar ciya edik. Bu otlardan şorba ve pasta pişire edik, kürpe qoşıp yatnıqlar bile yapa edik. «Çambolağa» bara edik, yani çöllerde er şey ciyılğan soñ, qalımtılar qıdıra edik. Bir kere brigadir meni qamçıdan urğan edi,apiske qapatırım, dep qorqutqan edi, sebebide izinsiz, çölde qalğan boğday başçıqlarnı cıyğanımda edi. Bahtıma, er şey yahşı keçti. Ğozapaya cıya edik. Cermay çıqqan yerge barıp, yaqarlıq mazut ala edim. Evde sandal bar edi, ondan er kez qızına edi. Anam urbalarnı deñiştirip tike ve çorap öre edi, ayaqqapımız tahtadan edi, oña «poltapoşka» dey ediler (tabanı tahtadan, töpesi – brezentten edi). Biz ballar, er vaqıt anamnı yanıda edik, oña yardım etmege tırışa edik. Anam geceleri ağlay edi, yaqınları, aqayı tapılsın, dep, cenk bitsin, Qırımğa qaytayıq, dep duva ete edi.

Devamı bar…

Müellifniñ tüşüncesi, muarririyet fikirinen doğru kelmey bile

Фото аватара

Автор: Редакция Avdet

Редакция AVDET