14 aprel künü Qırım müendislik ve pedagogika universitetinde qırımtatar edebiyatınıñ klassigi Amdi Giraybaynıñ 110 yıllığına bağışlanğan “Qırımtatarlarnıñ filologiyası, tarihı ve medeniyeti: ananeler ve zemane” mevzusında V Halqara ilmiy konferentsiya keçirildi.
İlmiy konferentsiya qırımtatar tiline, qırımtatar edebiyatına, qırımtatarlarnıñ tarihına ve medeniyetine bağışlanğan üç sektsiyağa bölüngen edi.
Çıqışlar farqlı meraqlı mevzularğa bağışlanğan ediler – qırımtatarlar aqqında Almaniya kitaphanelerniñ arhivleri, Orta asırlar devrinde türk-ukrain etnomedeniy bağlar, rus klassik muzıkasında qırımtatar nağmeleri, Hürremi Çelebi Akaynıñ “Qısqa tarih”ı aqqında yañı malümatlar ve başqalar.
Konferentsiyanı öz çıqışınen QMPU yanındaki qırımtatar tili ve edebiyatı İAM’niñ müdiri professor İsmail Kerimov açtı. Bulunğanlarğa tedqiqatçı Zeynep Özdemniñ “Qırım şeeri Qarasuvbazarnıñ içtimaiy-iqtisadiy ayatı” adlı kitabını taqdim etti. Professor qayd etti ki, türk müellifiniñ tedqiqat işi Qırım içün pek degerlidir, çünki Qırım hanlarınıñ Divanları yanındaki Baş qadılarnıñ vesiqaları – Qadıasker defterlerine esaslana (olar bugünge qadar originalda saqlanıldılar).
İsmail Kerimov çetel ülkelerde ve Ukrainada arhivlerniñ işini teñiştirdi. Avropada malümatnı saqlağanı içün arhivarius 5 yılğa apiske qapatıla bile. Ukrainada V.Yuşçenko vaqıtlarında açılğan qırımtatar halqınıñ 30-ıncı seneleri repressiyalarınen bağlı arhivler onıñ prezidentlik devrinden soñ qapatıldılar. Meselâ, qırımtatar tedqiqatçıları ve başqaları Amdi Giraybaynıñ işini alıp olamaylar, çünki onıñ aqrabaları degiller.
Ukraina bestekârlar birliginiñ azası, P.İ.Çaykovskiy adına Aqmescit muzıka oquv yurtunıñ ocası Tatyana Mladenkova özüniñ “Rusiye klassik muzıkasında qırımtatar nağmeleri” adlı maruzasında az belli, amma müim olğan ikâyeni tarif etti. 1912 senesi rus bestekârı Födor İvanoviç Şalâpin Qarasuvbazarnı ziyaret etkende, cami yanından keçip, ezan eşitti. Ezan oquğan insannıñ adı Şeyh Emir-Celâl edi. Namazdan soñ Şalâpin şeyhnen tanış olıp, dedi oña: “Çoq şeer ve ülkelerde oldım. Meni bileler, maqtaylar, amma siziñ sesiñiz menimkinden daa da küçlü ve özgün. Onıñ içün sizge mennen ketmege ve birlikte yırlamağa teklif etem, pek meşur olursıñız”. Bu davetke sufi öyle cevap berdi: “Şalâpin efendi, sesimni qayda ve nasıl qullanmaqnı pek yahşı bilem. Menim özüm yolum bar, siziñ – öz yoluñız”. Bundan soñ, Şalâpin muhlisleriniñ ayran sözlerini diñlep, hatırlay edi: “Qırımda öyle bir ses eşitken edim, mına bu aqiqiqaten de ses edi”. Muzıka oquv yurtunda ocalar qırımtatar muzıkasınıñ ögrenmesine nasıl baqalar, degen sualge, Mladenova yazıqsınuv ile qayd etti ki, oquv yurtunda tek qırımtatar muzıkasına degil, ukrain muzıkasına da seslendirilmegen tabu üküm süre.
Bulunğanlar QMPU qırımtatar ve türk edebiyatı kafedrasınıñ ocaları Leniyar Selimova ve Ahtem Celilovnıñ işlerini qayd ettiler. Olar Qoz köyü müsülman cemiyetiniñ yolbaşçısı Refat Muslimovnıñ yardımı ile Sudaq rayonında olğan qırımtatar mezarlıqlarındaki baş taşlarnı talil ettiler.
Baqılğan ve talil etilgen çoq taşlardan üçü Qoz camisiniñ azbarındadır. Refat-ağa Muslimovnıñ sözlerine köre, bir qaç yıl evelsi olar köyde tapılğan ediler ve camige ketirilgen ediler. Üçten birisi eski yerli mezarlıqnıñ yerinde tapıldı, bu mezarlıq bugünge qadar saqlanılmadı. Qalğan ekisi Toqluq köyünde cenk vaqtında yerli rus ailesi tarafından tapıldı. Tapılğan baş taşlardan eñ qadimiy soyu 1218 senesine ait, eñ zemaneviy soyu – 1943 senesine. Leniyar Selimova qayd etti ki, bu soñ netice degil, tedqiqat işi devam ete.
Qayd etmek mümkün ki, qırımtatar tarihı, medeniyeti, etnografiyası, filologiyası saasındaki tedqiqat işleri toqtamay, aksine, devam eteler.