20 iyün künü Matsey( Suleyman ) Sulkeviç dünyağa keldi (1865-1920)
Siyasiy erbap, arbiy komutan
Sulkeviç 1865 senesi 20 iyünde Poloniyada, poloniya tatarı Aleksandr Sulkeviçniñ qorantasında dünyağa keldi. Voronejde Mihaylov kadet korpusında umumiy tasil alıp, o, Mihaylov artilleriya oquv yurtuna kire, General ştabı Nikolayev Akademiyasında oquvını devam ete, onı Odessa arbiy okrugına arbiy hızmetke tayin oluna. Mında bir aydan soñ ‘Ştabs-kapitan’, soñra da ilmiy yenişleri içün kapitan unvanına nail ola. 1895 senesi onı 34-ünci piyade diviziya ştabınıñ baş adyutantı vazifesine tayinleyler. İlk mukãfatı- III derece Muqaddes Stanislav ordenini Suleyman Sulkeviç 1899 senesi elde ete, soñra podpolkovnik olıp, Odessa arbiy okrug ştabınıñ baş adyütantı olaraq tayin oluna. Onı Türkiye, Tiraspol, Benderı, Avstro- Vengriya, Aqyarğa yollaylar, o 1900-1901 ss. Çin seferi, 1904-1905 seneleri Yaponiya cenkiniñ iştirakçisidir. ‘Cesürlik’ içün mukãfat ile taqdirlendi. Bu devirde Sulkeviç muqaddes Vladimirniñ III derece ordenniñ kavaleri ola, oña ‘Rumın yıldızınıñ III derece Komandor hacını’ ve ‘Rumın tacınıñ hacını’ qabul etmek ve kiymekni razılıq bereler.1916 senesi general-leytenant unvanına nail ola.
1917 senesi Fevral inqilãbından soñ müsülman arbiy teşkilãtlarnıñ bütün rüsiye syezdinde saylanılğan ‘Askeriy Şura’ ile bağlana ve 1-inci Ayrı müsülman bölügini şekillendirmege başlay. Bölüg Yassalarda rüsiye ordusınıñ zabit ve neferlerden teşkil olundı. Bu bölügni Qırımğa keçirmege istegi kerçekleştirilmedi, çünki alman komandanlarnıñ emrine binaen bu bölüg dağıtıldı, Sulkeviç ise Qırımğa bir qaç zabit ile keldi.
Qırımda 1918 senesi baharde o Qırım hükümetini meydanğa ketirdi. Hükümetniñ çetel işler naziri vazifesini Cafer Seydamet becere edi, adliye naziri ise –litva tatarı Aleksandr Ahmatoviç edi.
Sulkeviçniñ akimiyeti Qırımnıñ mustaqilligini qaldıruv ve milletlerara barışıqnı saqlav siyasetini alı bara edi. Bunıñ içün Ukraina, Türkiye, Azerbaycan ile bağlar tuta edi. Türkiyede Qırım elçisi vazifesinde Asan Sabri Ayvazov tura edi. Alman orduları çıqarılğan soñra, M. Sulkeviç Qırımdan ketip, Azerbaycanğa ketmege mecbur edi. Mında o 1918 senesiniñ soñunda azerbaycan ordusınıñ baş ştabınıñ reisi olaraq tayinlendi. 1920 senesi mayıs ayında, bolşevikler tarafından Azerbaycan işğal etilgen soñ, general Sulkeviç apske alındı ve ölüm cezasına oğratıldı.
Generalnıñ soñki sözleri böyle edi: ‘Men müsülman ordusınıñ zabiti olaraq ölgenime quvanam. Elvida!’
21 iyün künü şair, edebiy tenqitçi, terciman Eşref Şemyi-zade dünyağa keldi(1907-1978)
Eşref Şemyi-zade 1908 senesi 21 iyünde Kezlevde oca qorantasında doğdı. Tuvğan şeerinde mektepni bitirip, vilãyet partiya mektebinde oqudı. 1927 senesinden mesüliyetli kãtip, soñra ‘Köz aydın’ dergisiniñ muarriri. 1930 senesi Moskvağa oquvğa yollanıla, mında VGİKnı ñ edebiy-tsenariy fakultetini bitire.
Şiirlerni daa mektep çağında yazmağa başladı. İlk şiiri 1925 senesi yanvarde basıldı. Daa 30-ıncı seneleri Şemyi-zadeniñ adı, lirik şair, söz ustası olaraq B.Çoban-zade, Ş.Bektore, A.Lãtif-zade, A. Giraybay kibi qırımtatar edebiyatınıñ klassiklerinen bir sırağa qoyula edi. Er taraflama istidatlı Eşref Şemyi-zade özüni parlaq tenqitçi, edebiyatşınas, terciman olaraq tanıttı. O mektepler içün bir sıra ‘Hrestomatiyalar’ azırladı. Onıñ şiirleri bir çoq tillerge tercime etilgen. Öz faaliyeti içün E.Şemyi-zade defalarca repressiyalarğa oğratıldı. 1949 senesi apske alındı. Apshanelerde ve kamplarda 8 yıl bulundı.
Cenkten soñ yıllarda Şemyi-zade halqınıñ başına tüşken felãketler aqqında yazdı. İcadında ‘Közyaş divar’ lirik-epik poeması ayrı yer tutmaqta. Poema bütünley 1990 senesi ‘Yıldız’ dergisinde derc olundı. Taqiplerge baqmadan şair edebiyatşınaslıq boyunca bir sıra kitap ve şiir cıyıntıqlarını neşir etti. 1978 senesi 11 mart künü Elşref Şemyi –zade Moskvada vefat etti, Qırımda Aq-Çora mezarlığında defn olundı.
23 iyün- Musa Mamut öz- özüni yaqqan kün
1978 senesi 23 iyün künü qırımatar milliy areketinde facialı vaqia yüz berdi. Qırımda qırımtatarlarnı taqip etilüvine qarşı narazılıq olaraq, Musa Mamut özüni yaqtı.
Qırımtatar milliy areketinde Vatanğa qaytuv yolunda bir çoq fedakãrlıq ve qaramanlıq kösterilgen edi. Musa Mamutnıñ öz -özüni yaquvı ise bularnıñ eñ parlaq misallerinden biridir. Bu faciadan soñ çoq keçmezden akademik A.D.Saharov yazğanı kibi: ‘Adı halq arasında ebediy qalacaq Musa Mamutnıñ vefatı halqnıñ haqları ve adaletlikniñ tiklenilmesine hızmet etmesi kerek.’ Musa Mamutnıñ qaramanlığı Qırımğa avdetniñ bir timsali olıp qaldı.
Belli huquqqoruyucısı Grigoriy Aleksandrov bu facialı vaqiağa ‘Qırım meşali’ poemasını, ‘Kim qabaatlı’ (1978), ‘On üç yıldan soñ’ (1991) serlevalı publitsistik maqalelerini bağışladı.
1986 senesi ‘Qırım’ fondu tarafından ‘ Canlı meşal. Musa Mamutnıñ öz-özüni yaquvı’ adlı kitap çıqarıldı ( tertip etken Reşat Cemilev).
27 iyün- ‘Millet’ gazetasınıñ ilk sanı çıqqan künü
İnqilãp ve vatandaş cenki devrinde qırımtatar tilinde eñ körümli neşirlerden biri, başından Qırım Müsülman İcra komitetiniñ organı sayılğan ‘Millet’ gazetasıdır. Gazetanıñ ilk sanı 1917 senesi 27 iyün künü çıqtı. 1919 senesi iyül ayına qadar gazeta Asan Sabri Ayvazovnıñ muarririyeti altında çıqa edi ve 400 san çıqarıldı. Vatandaş cenki vaqialarından dolayı, qırımtatar milliy parlamenti gizli çalışmağa mecbur oldı. ‘Millet’niñ yañı yönelişine 1919 senesi sentãbr ayından o vaqıtta belli folklorcı, arheolog, teolog ve siyasetçi O.Murasov yolbaşçılıq yaptı. Gazeta er kün eki siafede arbiy tsenzuranıñ razılığı ile çıqa edi. Naşir olaraq Vaquflar aqqında Mahsus Komissiya sayıla edi. Zengin mündericeli bu gazeta 1917 senesi yarımadada yer alğan er taraflama vaqialarını aks etti. Neşir 1920 senesi mart ayına qadar derc olundı. O.Murasov 80-ge yaqın sanını çıqardı.
İyün.
8 20 yıl evel Büyük Ozenbaş köyüniñ ilk köydeşler körüşüvi ötkerildi.
16 200 yıl evel Aqmescit uyezd oquv yurtunda tatar sınıfı açıldı.
17 90 yıl evel şair, oca Remzi Burnaş dünayğa keldi(1920-1982)
20 90 yıl evel aktrisa Fatma Ametova dünyağa keldi (1920-2008)
22 1577 s.- 1571 senesi Moskvanı alğan Qırım hanı Devlet Girey I vefat etti.
23 110 yıl evel jurnalist, cemaat erbabı Bekir Umerov dünyağa keldi (1900-1983)
30 65 yıl evel SSSR Yuqarı Şurasını Prezidiumnıñ ‘Qırım ASSR RSFSR terkibinde Qırım vilãyetine çevirilgeni aqqında’ qararnıñ qabul olunması (1945)
1672 senesi 9 iyün künü Pötr I dünyağa keldi. Pötr I anası rus tarihında murza Kirill Narışkin olaraq belli olğan murza İsmail Narışnıñ qırımtatar sülãlesinden edi. 1669 senesi onıñ qızı Natalya Narışkina rus çarı Aleksey Mihayloviçke aqayğa çıqtı ve oña üç bala bağışladı: Pötr oğlu ve eki qızını.
1917 senesi Fevral inqilãbından soñ müsülman arbiy teşkilãtlarnıñ bütün rüsiye syezdinde saylanılğan ‘Askeriy Şura’ ile bağlana ve 1-inci Ayrı müsülman bölügini şekillendirmege başlay. Bölüg Yassalarda rüsiye ordusınıñ zabit ve neferlerden teşkil olundı. Bu bölügni Qırımğa keçirmege istegi kerçekleştirilmedi, çünki alman komandanlarnıñ emrine binaen bu bölüg dağıtıldı, Sulkeviç ise Qırımğa bir qaç zabit ile keldi.
Qırımda 1918 senesi baharde o Qırım hükümetini meydanğa ketirdi. Hükümetniñ çetel işler naziri vazifesini Cafer Seydamet becere edi, adliye naziri ise –litva tatarı Aleksandr Ahmatoviç edi.
Sulkeviçniñ akimiyeti Qırımnıñ mustaqilligini qaldıruv ve milletlerara barışıqnı saqlav siyasetini alı bara edi. Bunıñ içün Ukraina, Türkiye, Azerbaycan ile bağlar tuta edi. Türkiyede Qırım elçisi vazifesinde Asan Sabri Ayvazov tura edi. Alman orduları çıqarılğan soñra, M. Sulkeviç Qırımdan ketip, Azerbaycanğa ketmege mecbur edi. Mında o 1918 senesiniñ soñunda azerbaycan ordusınıñ baş ştabınıñ reisi olaraq tayinlendi. 1920 senesi mayıs ayında, bolşevikler tarafından Azerbaycan işğal etilgen soñ, general Sulkeviç apske alındı ve ölüm cezasına oğratıldı.
Generalnıñ soñki sözleri böyle edi: ‘Men müsülman ordusınıñ zabiti olaraq ölgenime quvanam. Elvida!’
21 iyün künü şair, edebiy tenqitçi, terciman Eşref Şemyi-zade dünyağa keldi(1907-1978)
Eşref Şemyi-zade 1908 senesi 21 iyünde Kezlevde oca qorantasında doğdı. Tuvğan şeerinde mektepni bitirip, vilãyet partiya mektebinde oqudı. 1927 senesinden mesüliyetli kãtip, soñra ‘Köz aydın’ dergisiniñ muarriri. 1930 senesi Moskvağa oquvğa yollanıla, mında VGİKnı ñ edebiy-tsenariy fakultetini bitire.
Şiirlerni daa mektep çağında yazmağa başladı. İlk şiiri 1925 senesi yanvarde basıldı. Daa 30-ıncı seneleri Şemyi-zadeniñ adı, lirik şair, söz ustası olaraq B.Çoban-zade, Ş.Bektore, A.Lãtif-zade, A. Giraybay kibi qırımtatar edebiyatınıñ klassiklerinen bir sırağa qoyula edi. Er taraflama istidatlı Eşref Şemyi-zade özüni parlaq tenqitçi, edebiyatşınas, terciman olaraq tanıttı. O mektepler içün bir sıra ‘Hrestomatiyalar’ azırladı. Onıñ şiirleri bir çoq tillerge tercime etilgen. Öz faaliyeti içün E.Şemyi-zade defalarca repressiyalarğa oğratıldı. 1949 senesi apske alındı. Apshanelerde ve kamplarda 8 yıl bulundı.
Cenkten soñ yıllarda Şemyi-zade halqınıñ başına tüşken felãketler aqqında yazdı. İcadında ‘Közyaş divar’ lirik-epik poeması ayrı yer tutmaqta. Poema bütünley 1990 senesi ‘Yıldız’ dergisinde derc olundı. Taqiplerge baqmadan şair edebiyatşınaslıq boyunca bir sıra kitap ve şiir cıyıntıqlarını neşir etti. 1978 senesi 11 mart künü Elşref Şemyi –zade Moskvada vefat etti, Qırımda Aq-Çora mezarlığında defn olundı.
23 iyün- Musa Mamut öz- özüni yaqqan kün
1978 senesi 23 iyün künü qırımatar milliy areketinde facialı vaqia yüz berdi. Qırımda qırımtatarlarnı taqip etilüvine qarşı narazılıq olaraq, Musa Mamut özüni yaqtı.
Qırımtatar milliy areketinde Vatanğa qaytuv yolunda bir çoq fedakãrlıq ve qaramanlıq kösterilgen edi. Musa Mamutnıñ öz -özüni yaquvı ise bularnıñ eñ parlaq misallerinden biridir. Bu faciadan soñ çoq keçmezden akademik A.D.Saharov yazğanı kibi: ‘Adı halq arasında ebediy qalacaq Musa Mamutnıñ vefatı halqnıñ haqları ve adaletlikniñ tiklenilmesine hızmet etmesi kerek.’ Musa Mamutnıñ qaramanlığı Qırımğa avdetniñ bir timsali olıp qaldı.
Belli huquqqoruyucısı Grigoriy Aleksandrov bu facialı vaqiağa ‘Qırım meşali’ poemasını, ‘Kim qabaatlı’ (1978), ‘On üç yıldan soñ’ (1991) serlevalı publitsistik maqalelerini bağışladı.
1986 senesi ‘Qırım’ fondu tarafından ‘ Canlı meşal. Musa Mamutnıñ öz-özüni yaquvı’ adlı kitap çıqarıldı ( tertip etken Reşat Cemilev).
27 iyün- ‘Millet’ gazetasınıñ ilk sanı çıqqan künü
İnqilãp ve vatandaş cenki devrinde qırımtatar tilinde eñ körümli neşirlerden biri, başından Qırım Müsülman İcra komitetiniñ organı sayılğan ‘Millet’ gazetasıdır. Gazetanıñ ilk sanı 1917 senesi 27 iyün künü çıqtı. 1919 senesi iyül ayına qadar gazeta Asan Sabri Ayvazovnıñ muarririyeti altında çıqa edi ve 400 san çıqarıldı. Vatandaş cenki vaqialarından dolayı, qırımtatar milliy parlamenti gizli çalışmağa mecbur oldı. ‘Millet’niñ yañı yönelişine 1919 senesi sentãbr ayından o vaqıtta belli folklorcı, arheolog, teolog ve siyasetçi O.Murasov yolbaşçılıq yaptı. Gazeta er kün eki siafede arbiy tsenzuranıñ razılığı ile çıqa edi. Naşir olaraq Vaquflar aqqında Mahsus Komissiya sayıla edi. Zengin mündericeli bu gazeta 1917 senesi yarımadada yer alğan er taraflama vaqialarını aks etti. Neşir 1920 senesi mart ayına qadar derc olundı. O.Murasov 80-ge yaqın sanını çıqardı.
İyün.
8 20 yıl evel Büyük Ozenbaş köyüniñ ilk köydeşler körüşüvi ötkerildi.
16 200 yıl evel Aqmescit uyezd oquv yurtunda tatar sınıfı açıldı.
17 90 yıl evel şair, oca Remzi Burnaş dünayğa keldi(1920-1982)
20 90 yıl evel aktrisa Fatma Ametova dünyağa keldi (1920-2008)
22 1577 s.- 1571 senesi Moskvanı alğan Qırım hanı Devlet Girey I vefat etti.
23 110 yıl evel jurnalist, cemaat erbabı Bekir Umerov dünyağa keldi (1900-1983)
30 65 yıl evel SSSR Yuqarı Şurasını Prezidiumnıñ ‘Qırım ASSR RSFSR terkibinde Qırım vilãyetine çevirilgeni aqqında’ qararnıñ qabul olunması (1945)
1672 senesi 9 iyün künü Pötr I dünyağa keldi. Pötr I anası rus tarihında murza Kirill Narışkin olaraq belli olğan murza İsmail Narışnıñ qırımtatar sülãlesinden edi. 1669 senesi onıñ qızı Natalya Narışkina rus çarı Aleksey Mihayloviçke aqayğa çıqtı ve oña üç bala bağışladı: Pötr oğlu ve eki qızını.