2010 senesiniñ 22 iyul künü Ukraina Yuqarı Şurasınıñ reisi Vladimir Litvin 10 iyul künü ekinci oquvında qabul olunğan Qırım Muhtar Cumhuriyeti Yuqarı Şurasınıñ, yerli şuralar deputatlarnıñ ve köy, qasaba, şeer başlarınıñ saylavları aqqında qanunnı imzaladı. Endi, qanunıñ uquq baqımından ömürge keçirilmesi içün, onı prezident imzalamaq kerek. Amma öyle oldı ki, Viktor Yanukoviçniñ tüşünmek içün vaqıtı pek az, çünki şimdiki qanuncılıqqa köre, saylav kampaniyası saylav kününden 90 kün evel başlanmaq kerek, yani 1 avgust künü, parlament qabul etken qanunğa köre ise 50 kün evel, yani 10 sentâbr künü. Lâkin, yañı qanunnıñ teşebbüsçisi koalitsiya (onıñ esasını Prezidentniñ doğmuş Regionlar partiyası teşkil ete) ve Regionşar partiyasınıñ yolbaşçısı Aleksandr Yefremov olğanını köz ögüne alsaq, tahmin etmek mümkün ki, prezident yerli saylavlar aqqında qanunnıñ imzalanmasını sozmaz.
Yerli saylavlar aqqında yañı qanun ömürge keçirilgeninen saylav kampaniya alıp barılmasınıñ yañı añlaşılmağan qaideler ömürge keçirilecekler, em de qanunğa köre onıñ becerilmesine pek az vaqıt berile.
Saylav komissiyalarnıñ şekillendirilmesi
Böyleliknen, yañı qanunnıñ 22 maddesine köre “Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ saylav komissiyası rayon (QMC rayonları), şeer (QMC’de cumhuriyet emiyetliginde şeerler) territorial saylav komissiyalarnıñ terkibini saylav kününden 45 kün evel (16 sentâbr kününe qadar – muar.) keç olmağan müddette cumhuriyet partiyalar teşkilâtlarınıñ taqdimlerine (partiyanıñ bir yerli teşkilâtından eki insandan çoq degil) köre şekillendire. Kösterilgen taqdimler saylav kününden 49 kün evel (12 sentâbr kününe qadar) keç olmağan müddette kirsetileler.
Rayon territorial saylav komissiyaları şeer, qasaba, köy territorial saylav komissiyalarnıñ terkibini saylav kününden 41 kün evel (20 sentâbr kününe qadar) keç olmağan müddette partiyalarnıñ rayon teşkilâtlarınıñ taqdimlerine köre (partiyanıñ bir rayon teşkilâtından eki insandan çoq degil) şekillendireler. Taqdimler saylav kününden 43 kün evel (18 sentâbr kününe qadar) keç olmağan müddette kirsetileler.
Şeer territorial saylav komissiyaları saylav kününden 36 kün evel (25 sentâbrge qadar) keç olmağan müddette şeerlerde rayon territorial saylav komissiyalarnı partiyanıñ şeer teşkilâtlarınıñ taqdimleirne köre (bir yerli partiya teşkilâtından eki insandan çoq degil) şekillendireler. Taqdimler saylav kününden 38 kün evel (23 sentâbr kününe qadar) keç olmağan müddette kirsetileler.
Partiyanıñ yerli teşkilâtı territorial saylav komissiyasınıñ terkibi şekillendirmesine dair öz taqdimlerini qanun boyunca qayd etilüv şartı ile kirsete bile. Partiya ise saylav kününden 365 kün evelsi müddette qayd etilmek kerek. Taqdimni partiyanıñ yerli teşkilât yolbaşçısı imzalay ve müüri ile qayd ete.
Taqdimge ilâve etile: 1) territorial saylav komissiyalar terkibine namzetler cedveline kirsetilgen şahıslarnıñ territorial saylav komissiyasınıñ işinde iştirak etmek razılıqları aqqındaki arizaları (saylav komissiyasınıñ reisi, reis muavini ya da kâtibi vazifesini becermege razılığını qayd etmeli) ve bağlanmaq içün malümat (telefon, elektron adres); 2) patiyanıñ yerli teşkilâtınıñ qayd etilmesi aqqında şaedetnameniñ kopiyası.
Territorial saylav komissiya terkibine namzetlerge dair taqdimde böyle malümat qayd etile:
1) adı, soyadı ve baba adı (eger olsa);
2) doğğan künü, ayı, yılı;
3) vatandaşlığı;
4) yaşağan yeri (adresi), telefonları;
5) tasili;
6) çalışqan yeri (işi), vazifesi;
7) saylav komissiyalarında, referendum komissiyalrında iş tecribesi.
Bunınen beraber tehnik cedvelleri ve taqdimde yapılğan hatalar kirsetilgen namzetlerniñ çıqarılmasına sebep ola bile. Olar doğrultılğan taqdimler kirsetilmesinen tüzetile bileler, amma tüzetilgen taqdim subyekt tarafından saylav komissiyasınıñ bildirimi alınğan soñ ekinci künü berilmeli. Eger tüzetilgen taqdim kerekli müddette kelmegen olsa, saylav komissiyası territorial saylav komissiyasınıñ şekillenmesinde bu taqdimni saymay.
Uçastka saylav komissiyası rayon, şeer territorial saylav komissiyası tarafından saylav kününden 15 kün evel (16 oktâbr kününe qadar) keç olmağan müddette çoqmandatlı ya da birmandatlı majoritar saylav okruglarında deputatlarğa namzetlerni, birmandatlı saylav okruglarında deputatlarğa namzetlerni, köy, qasaba, şeer başı vazifesine (er uçastka komissiyası terkibine bir insandan çoq degil) namzetlerni çıqarğan partiyalarnıñ yerli teşkilâtlarınıñ taqdimlerine köre teşkil etile.
Namzet çıqarılması
Yañı qanunnıñ 35 maddesine köre çoqmandatlı, birmandatlı saylav okrugında deputatlıqqa, köy, qasaba, şeer başı vazifesine namzetlerniñ çıqarılması saylav kününden 34 kün evel (27 sentâbrden) başlana ve 28 kün evel (3 oktâbrge qadar) bite, birmandatlı majoritar saylav okrugında deputatlıqqa namzetlerniñ çıqarılması ise 30 kün evel başlana (1 oktâbrden) ve 26 kün evel bite (5 oktâbrge qadar).
Bunınen beraber, birinciden, çoqmandatlı saylav okrugında deputatlıqqa namzet olaraq kösterilgen şahıs aynı vaqıtta tek birmandatlı majoritar saylav orugında şurağa deputatlıqqa namzet olaraq kösterile bile ya da köy, qasaba, şeer şurasınıñ başı vazifesine namzet olaraq.
Ekinciden, birmandatlı ya da çoqmandatlı majoritar saylav okrugında deputatlıqqa namzet olaraq, köy, qasaba, şeer şurasınıñ başı vazifesine namzet olaraq kösterilgen şahıs aynı vaqıtta başqa birmandatlı saylav okruglarında iştirak etip olamaz.
Ve, niayet, üçünciden, bir de bir şahıs deputatlıqqa namzet olaraq ya da köy, qasaba, şeer şurasınıñ başı vazifesine namzet olaraq bir siyasiy partiyanıñ yerli teşkilâtınıñ çıqarılmasınen kösterile bile.
QMC Yuqarı Şurasınıñ, rayon, şeer, şeer rayonı şurasınıñ deputatlerı namzetlerine çıqarılma aqqı partiyalarnıñ yerli teşkilâtlarında bar. Köy ve qasaba şuralarınıñ deputatlarına namzet çıqarılma aqqı partiyalarnıñ yerli teşkilâtlarından ya da öz-özüni çıqaruv yolunen kerçekleştirile. Köy, qasaba, şeer başı vazifesine namzet çıqarılma aqqı saylavcılar tarafından partiyalarnıñ yerli teşkilâtlarından ya da öz-özüni çıqaruv yolunen kerçekleştirile. Bunınen beraber partiyanıñ yerli teşkilâtı em bu partiyanıñ azası olğan şahısnı, em iç bir partiyanıñ azası olmağan şahısnı çıqara bile.
36 maddesine köre partiyanıñ rayon teşkilâtı çıqara bile: 1) şura deputatları sayısından çoq olmağan sayıda rayon şurasınıñ deputatlarına namzetleriniñ saylav cedvelini; 2) rayon şurasınıñ deputatlar saylavları boyunca er birmandatlı majoritar saylav okrugında birer namzet; 3) köy, qasaba şuralarnıñ deputatlar saylavları boyunca er birmandatlı majoritar saylav okrugında birer namzet ve köy, qasaba başları (şeer terkibine kirgen köy, qasabalardan ğayrı) vazifelerine birer namzet.
Partiyanıñ şeer teşkilâtı (blok) çıqara bile: 1) bu şeerniñ başı vazifesine bir namzet; 2) bu şeerniñ terkibine kirgen er bir köy, qasaba, şeerniñ başı vazifesine bir namzet; 3) şeer şurasında deputatlar sayısından ziyade olmağan sayıda bu şeerniñ şeer şurası deputatları namzetleriniñ saylav cedvelini; 4) bu şeerniñ terkibine kirgen er şeerde şeer şurası deputatlarına namzetlerniñ saylav cedvelini; 5) bu şeerniñ terkibine kirgen er köy, qasabanıñ köy, qasaba şurasınıñ deputatlar saylavları boyunca er saylav okrugında deputatlıqqa birer namzet.
Partiyanıñ şeer teşkilâtı şeer rayonlarınıñ şuraları olğan rayon bölünmenen şeerlerde şeerniñ rayon şurasınıñ deputatlar saylavları boyunca er çoqmandatlı saylav okrugı boyunca da deputatlıqqa namzetlerniñ saylav cedvelini ve şeerniñ rayon şuralarınıñ deputat saylavları boyunca er birmandatlı majoritar saylav okrugında birer namzet çıqara bile.
Partiyanıñ şeerde rayon teşkilâtı çıqara bile: 1) şeerniñ rayon şurasınıñ deputatlıqqa namzetlerniñ saylav cedvelini; 2) şeerniñ rayon şurasınıñ deputatlar saylavları boyunca er birmandatlı majoritar saylav okrugında deputatlıqqa birer namzet. Bunınen beraber partiyanıñ şeerde rayon teşkilâtı, eger qanun boyunca aynı siyasiy partiyanıñ şeer teşkilâtı razılıq bermese ya da şeerde bu rayon şurasına namzet çıqarılması aqqında qararnı tasdiqlamasa, şeerde rayon şurasınıñ deputatlıqqa namzetni çıqarıp olamay.
Qırım Muhtar Cumhuriyetinde partiyanıñ Cumhuriyet teşkilâtı çıqara bile: 1) QMC Yuqarı Şurasınıñ deputatlarına namzetler cedvelini; 2) QMC Yuqarı Şurası deputatlarınıñ saylavları boyunca er birmandatlı majoritar saylav okrugında birer namzet.
Namzetler çıqarılması partiyanıñ yerli teşkilâtı tarafından bu teşkilâtnıñ toplaşuvında (konferentsiyasında) keçirile.
Partiyanıñ yerli teşkilâtnıñ toplaşuvı (konferentsiyası) protokolında keçirilüviniñ vaqtı ve yeri, partiyanıñ yerli teşkilât azalarınıñ umumiy sayısı, toplaşuv (konferentsiya) iştirakçilerniñ sayısı, kün tertibi, er namzet aqqında malümat: soyadı, adı ve baba adı (eger olsa), doğğan künü, ayı, yılı, vatandaşlığı, partiyağa aitligi, çalışqan yeri, işi, vazifesi, yaşağan yeri (adresi), namzetlerge dair rey berüvniñ neticeleri aqqında malümat belgilenmek kerek.
Deputatlıqqa namzetlerniñ, köy, qasaba, şeer başı vazifesine namzetlerniñ saylav cedveli partiyanıñ yerli teşkilâtı tatarfından çıqarılması aqqında qarar bu partiyanıñ yuqarı seviyeli teşkilâtı tarafından sadeleştirilmez ya da ğayrıdan baqılmaz.
Azırladı Nariman CELÂL