Andrey Saharovnıñ hatıralarından
‘ Men hayatımnıñ vaqiaları ve teessuratları aqqında, maña yaqın olğan insanlar ve aslı hayatımda emiyetli olğan insanlar aqqında, maña tesir etken ğayeler aqqında ikãye etem. Men büyük emiyetini taşığan adiseleriniñ şaatı oldım ve olar aqqında tarif etmege tırışam.’ Bu sözlerini Andrey Saharov 1978 senesi derc etilgen ‘Hatıralar’ kitabınıñ kiriş sözünde yazğan edi.
1976 senesi 6 aprel künü birden eki mahkeme tayin etilgen edi- Moskvada Andrey Tverdohlebovnıñ ve Omskte Mustafa Cemilevniñ mahkemesi. Ebette bu tesadüf degildir: KGB er kimseni, şu cümleden meni de, mahkemede bulunmaq imkãnından mahrum qaldırmağa tırışa edi. Menim içün Omskke barmağa daa müim edi. Moskvada o vaqıtta belli dissidentlerden birisiniñ mahkemesine kelecek insanlar çoq edi, Moskvada çetel jurnalistler de bar edi. Omskte ise bular yoq. Omskdeki protsess aqqında bilgiler gizli qalacağı, ya da yaqın zamanda belli olmaycağınıñ telükesi bar edi. Biz Lüsãnen Omskke uçtıq( uçaqta 3 saat yol).
Mustafa Cemilev qırımtatarlarınıñ Qırımğa avdet oğrunda küreşiniñ faal iştirakçisidir. O cenk vaqtında dünyağa keldi. 2 yaşında bütün qırımtatarlarınen beraber Qırımdan çıqarıldı. Ebet, o sürgünlikniñ ve Özbekistanda ilk yıllarnıñ deşetini hatırlamaydır. Amma o ve onıñ yaşdaşları bu facia ve uzaq, amma aziz ana toprağı- Qırım aqqında ikãyelerinen yaşay ediler. Mustafa hayatını halqınıñ haqları oğrunda küreşine sarf ete. Buña qarşılıq olaraq ise sadece zulum repressiyalarğa oğratıla. 1976 senesi Omskten uzaq olmağan bir yerde apske alınğan Mustafa aps müddetiniñ soñki aylarını yaşay edi.
Müddetniñ bitmesine 6 ay qalğanda onı ‘ sovet devlet ve içtimaiy qurulışına iftira’ yapqanında qabaatlaylar. Yani o ‘qırımtatarlar zorbalıq ile Qırımdan çıqarıldı ve olarğa qaytmağa izin bermeyler’ dep ayta eken. Aslı da er şey öyle de olğan edi ve Mustafa bu aqta özü imzalağan vesiqalarda defalarca yazğan edi, ama tahqiqat içün şaatlar kerek edi. Omskke kelgen KGB tahqiqatçıları aynı lagerniñ mabüsi İvan Dvorãnskiyge diqqat eteler. İvan Dvorãnskiy tatasını aqaretlegen insannı mahsus degil de, affekt tesirinde bulunaraq öldürgeni içün 10 yıl müddetine apske alınğan edi. Dvorãnskiy başta tahqiqatçılarnıñ ğayretlerine qarşılıq köstere, olarnıñ veda ve telükelerine boysunmay edi. Mahkemege bir qaç ay qalğanda ise Dvorãnskiyni er kesden ayırıp, kartserge yerleştireler. Anda oña ne yapqanları aqqında biz bir şey bilmeymiz. Bir aydan soñ bergen yañı malümatlarğa köre Mustafa Cemilevge qarşı yañı mahkeme işi açıla. Bu işniñ başlamasınen Mustafa Cemlev açlıqnı ilãn ete ve bu al bizni pek qasevetlendire edi. Mahkemege Moskvadan advokat Şveyskiy, Mustafanıñ tuvağnalrı(anası, ağası, tataları), taşkentten qırımtatarlar keldiler. Şveyskiy evelden V.Bukovskiy, A.Amalrikni qorçalağan edi ve o advokat tenqidi ve zenaatınıñ sovet advokat işiniñ real şaraitlerine ketirgen yolunu tapa bilgenini biz bile edik. Birinci kere kelgende mahkemeni olmaycaq sebeplerden dolayı keçirmediler. Akimiyetler biz kelgenimizni istemegenleri açıq aydın añlaşıla edi. Amma biz açlıq çekken Mustafanıñ sağlığı içün qasevet ete edik. Yolumız bayağı uzaq olğanına baqmadan 18 aprelge(yañlışmasam) biz kene de Omskke uçıp bardıq. Musafirhanede mennen meraqlı bir vaqıa olıp keçti. Qabulhanede çalışqan qadın, pasportımda soyadımnı körip, çetke taşlap:
-Siz kibi yüzsüzge bir kesek ötmek bile bermez edim,-dep bağırdı.
Hollda artımızda bu musafirhanede endi yerleşken qırımtatarlar tura ediler.Olar böyle ıncıtmalarğa artıq alışqan ediler. Qadın qasevetten tap yüregi ağırğanını bildirip, validol soradı.
Biz tatarlarnen olarnıñ odalarına kettik, qonuşacaq mevzumız çoq edi. Yarım saatten ana o qadın kelip, maña odamdan anahtarnı uzattı.
Şübesiz ki, odanı maña GBnıñ emri ile berdiler, şamata kötermege kimse istemey edi.
Künniñ soñunda Moskvadan Saşa Lavut kelip çıqtı. Nevbetteki künü mahkeme başladı. Zalğa başta er kesni yiberdiler: anasını, Asan ağasını, tatalarını, mahkeme zalındaki müit ep kerginleşe edi. Açlıqnı devam etken Mustafa ana-mına yıqılacaq alda edi. Mahkemeci onı er sözünde böle, laf açtırmay edi. Dvorãnskiy evelden bergen malümatlarnı inkãr etken soñ, mahkemeci pek açuvlandı. Bütün qabaatlav boşuna kete edi. Asannıñ bir de bir sözüni begenmeyip, mahkemeci onı zaldan çıqardı. Birazdan Mustafanıñ tatası Vasfiye de zaldan çıqarıldı. O tatarca-şeker sözüni işletip, Omskte Saharov bulunğanını bildirmege tırışqan edi. Mahkemeniñ ekinci künü ise Mustafanıñ anasını da zalğa yibermediler. Anası ellerinen yüzüni qapatıp, ağlamağa başlağanda men dayanamayıp qıçırdım: ‘Anasını yiberiñiz, onıñ oğlunı mahküm eteler de!’
Qapı yanında turğan gebistler bizge mısqılnen baqıp, qapı yanından bizni itemege başladılar. Şu daqqası Lüsã ştat hadiminiñ birisini betinden küçnen urdı, men ise onıñ yardımcısına şamar yandırdım, ekisi de, şübesiz, gebistler edi. Üstümizge birden militsıya hadimleri atıldılar, tatarlar qıçırıp, yardımğa aşıqtılar, umumiy bir dava başladı. Meni ve bir qaç tatarnı azbarğa itep çıqardılar. Men bir tatar qadını ve meni süyreklegen bir militsıoner yanında bulundım. Militsioner qazan tatar edi eken ve tatar qadını onı sesli yüzlemege başladı. Militsioner ise utanıp, terlegen yüzüni sürtip tura edi. Lüsãnı şu daqqası tar bir odaçıqqa itep taşladılar. Onı pek qaba itegenleri içün qolları siyarıntılarnen qaplandı. Meni milistiya bölügine ketirip, soraştırmağa başladılar, men ise bir şey aytmayıp, apayımnı körmege imkãn bermelerini talap ete edim. Bir-bir buçuq saatten soñ meni yiberdiler, Lüsãnı ise bu vaqıtta men bulunğan bölükke ketirgenler. Lüsã ise mennen körüşmekni talap ete edi. Men endi mahkeme binasına yaqınlaşqanda artımdan maşna toqtap, meni alıp ketti. Niayet biz körüştik. Lüsã ekimni ketirip, urulğanına şaat olmalarını talap ete edi. Poliklinikadan eki hadimni ketirdiler, amma olar, (er alda olarnı yahşı etip ögretkendirler)yardım köstere bile, amma bir de bir vesiqalarnı berip olamağanlarını bildirdiler. Bizni Lüsãnen yiberip, bizge qarşı mahkeme işi başlana bilecegini bildirdiler. O vaqıtqa Mustafa Cemilevge 2.5 yılğa apske alınuvı aqqında üküm çıqardılar. Bundan da ğayrı, Dvorãnskiyniñ başta, yani Mustafağa qarşı bergen malümatları aqiqiy, bu malümatlardan inkãr etmesi ise Mustafa tarafından oña qarşı kösterilgen psigolojı basqı neticesinde yer alğan dep qarar alındı. Dvorãnskiy içün bu qaramaniy areketleri nasıl netice taşığanı aqqında biz bilmeymiz.
Aynı şu künü TASS Omsk mahkeme zalında Saharov ve onıñ ömürarqadaşı tarafından çıqarılğan dava tafsilãtlı tarzda tasvir etildi.( biz ise şu mahkeme zalında aslı bulunmadıq, anda atta Mustafanıñ anasını yibermey ediler). Bu haber ve bizden de cevap olaraq bir de bir haber olmağanı bütün dünyanı qasevet içinde qaldırdı. Bizden haber olmağanınıñ sebebi ise mahkeme vaqtında Omsknıñ şeerlerara bağları, şu cümleden Moskvanen bağları söndirilgen edi. Umumen aytqanda, menimce, biz Cemilevniñ mahkeme protsessine halqara cemaatçılığınıñ diqqatını celp etmek maqsadımızğa iriştik.
Cemilevniñ tuvğanları mahkeme aqqında ikãye eteler.
Mahkemeci böyle aytqan edi:
-Mına Cemilev qırımtatarlarnı Qırımda resmiyleştirmeyler dep tasdiqlay. Soñ ne olğan? Meni de Moskvada resmiyleştirmezler- men şikãyet etmeyim de.
İşte haqsız, qanunğa zıt devletiniñ mantığı budır. Qanun temsili aqsızlıqnı diger aqsızlıqnen aqlay. Omskke birinci sefer kelgende men mahkemecinen laf ettim, mahkeme ne içün başqa künge keçirilgeniniñ sebebini añlaycaq edim. Mahkemeci ‘adiy’ bir insanğa oşay edi, keçmişte cenk iştirakçisi, asker, aile başı bu ömürde faydalı ve ağır işnen oğraşqanını sayğanına eminim. Amma Cemilevniñ işinde onıñ rolü nedir aceba? Bu yerde söz tapamayım.
Üküm çıqarılğan soñ ekinci künü Cemilevniñ tuvğanları onen körüşmelerini talap ete ediler. Men Mustafağa mektüp yazğan edim. Artıq 9 ay devam etken açlıqnı bitirmege yalvara edim.(onı zorbalıqnen aşata ediler). Belki de, aynı bu mektüp sayesinde tuvğanlarına körüşmege izin bergen ediler. Mustafa açlıqnı toqtatmağa qarar berdi. Men buna pek quvandım.