[Aydın Şemyi-zade]
Qırımtatarlar, qırımlılar ögünde kendi tarihiy mesuliyetligini tanıp, Rusiye İmperiyasınıñ viran etilmesinden son, dağınıqlıq ve anarhiyanı yenmek ve Qırımda koalitsiya akimiyetini yaratmaq içün defalarca areketler yapqanlar.
İnqilâbiy 1917 senesi Ali Bodaninskiy ve Noman Çelebicihan ‘Qırım qırımlılar içün’ ğayesini ögge sürdiler. Ali Bodaninskiy yazğanı kibi, bu ğayege köre, yarımadada er angi halqnıñ siyasiy gegemoniyası mümkün degil edi.
3 noyabr künü Bağçasarayda Hanlar sarayında Milliy tatar müzeyiniñ tantanalı açılışında Noman Çelebicihan böyle söylegen: ‘Qırım yarımadasında çoq renkli acayip çiçekler öse. Bu çiçekler – Qırımda yaşağan halq: müsülmanlar, ruslar, çufutlar, almanlar v.b. Qurultaynıñ maqsadı – olarnı bir mühteşem destege toplamaqtır, Qırımda tsivilizatsion İsveçniñ beñzerisini yaratmaqtır. Bizim milletimiz baş rölünde ögge çıqmay, yalıñız bu işte teşebbüs köstermek borcunı boynuna ala’.
1918 senesi, alman okkupatsiyası şaraitlerinde, dağınıqlıqqa qarşı çıqmağa isterken, Qurultay, Qırım tesis toplaşuvını çağırmazdan evel, umumdiyar ükümini ve diyar parlamentini yaratmağa tırıştı. 18 mayısta Qurultay kendini vaqtınca umumiy Qırım Devlet parlamenti olaraq ilân etti. Aynı zamanda bu parlament umumiy Qırım akimiyetiniñ meydanğa kelmesi aqqında ilân etti ve Nazirler Şurasınıñ reisi olaraq Cafer Seydametni tayın etti. Qarar Parlamentte bir arada reislik yapqan A. İlmi ve A.S. Ayvazov, ve aynı zamanda devlet kâtipleri A. Bodaninskiy ve S. Tarakçi taraflarından imzalandı.
Lâkin C. Seydamet şekillendirgen akimiyet terkibi Qırımnıñ ‘yañı saipleri’ – alman okkupantları tarafından bir qaç kere red etildi. Qırım alman ükümdarı general Koşnıñ faydasına, sabıq çar memurlarınıñ delegatsiyası Qurultaynıñ kendi üküm organını yaratmaq tırışuvlarına qarşı çıqıp keldi.
Bundan soñra Qırım general Matfey Sülkeviçniñ kollaboratsionist akimiyetinde de yaşadı, qırımtatarlarğa açıqtan duşman olğan, Solomon akimiyetinden de keçti. Yarımadağa bolşevikler eki ay müdetine qaytqanda 1919 senesi 6 mayıs künü resmiy şekilde Rusiye terkibinde Qırım Sovet Sotsialistik Cümhuriyeti ilân etildi.
Qırımtatar tili rus tili ile bir sırada devlet tili olaraq qabul etildi. Akimiyet terkibine beş qırımtatarı kirdi. Lâkin bu vaqıt bolşevikler Qırımda pekişip olamadılar ve yarımada kene denikinsler ükümi altına keçti.
Sovet akimiyeti Qırımğa 1920 senesi 11 noyabrde qaytıp keldi ve bir qaç künden soñ Qırım inqilâp komiteti teşkil etildi. Onıñ terkibine reis Bela Kun ve reis muavini Y. Gaven yolbaşçılığında 6 adam kirgen edi. Qırım inqilâp komitetiniñ azaları olaraq Memetov, İdrisov, Davıdov, Lide tayın etilgen edi. Biraz soñra Qırım inqilâp komitetiniñ terkibine İsmail Firdevs kirsetildi.
1921 senesi 15 mayısta Y. Gavenniñ teşebbüsi ile Moskvağa, Narkomnatsqa boyle mündericeli telegramma yollamaq qararı qabul etildi: ‘Qırım inqilâp komitetiniñ çoqluğı, Gaven, Firdevs, Memetov, İdrisov terkibinde, Çongar yarımadasını ve Geniçesk şeerini qaplap, Qırım yarımadanıñ sıñırlarında Qırım Muhtar Cümhüriyetiniñ ilân etilmesiniñ zaruriyeti noqtai nazarında tura’. 1921 senesi 8 oktâbrde ВЦИК ‘Qırım Sovet Sotsialistik Cümhüriyeti aqqında’ nizamnameni tasdıqladı. 18 oktâbrde Qırım MSSC-niñ meydanğa kelmesi aqqında qarar peyda oldı.
1921 senesi 10 noyabr künü I Bütünqırım Tesis sovetler syezdi RSFSR terkibinde Qırım MSSC-niñ Anayasasını qabul ete. Devlet tilleri olaraq rus ve tatar tilleri qabul etilgen edi, bu tillerde yazılar cümhüriyetniñ bayraq ve tamğasında bar edi. Qırım MSSC-ti qırımtatar halqı devletçiliginiñ milliy-topraq şekli oldı. ‘Жизнь национальностей’ gazetası 1921 senesi 25 oktâbrine ait sanında boyle yaza: ‘Qırım cümhüriyeti – çar rejiminiñ uzun zorbalıq ve kolonizator siyaseti içün, ve bütün ökünçleri içün kerekli ödelmedir’.
Qırım MSSC-ti başqa muhtariyetler kibi milliy harakter almasına qarşı şovinistik şekilde uydurılğan qırım fırqa memurları çıqtılar, olar Moskvadan yardım beklediler. Lâkin V.İ. Leninniñ pozitsiyası ögge çıqtı, o 1919 senesi daa fevral ayında ilân etti ki: ‘Milliy mesele eñ tüşünceli ve muqayt munasebet talap etmekte. Köz ögünizde tutıñız, tamam bu meselede biz bolşeviklerniñ çoqusı ekseriyetle doğru yolnı şaşıralar… Küçük Qırım cümhüriyeti Rusiyede proletar iñqilâbınıñ ışığını saçqan meşallerniñ biri olsun’.
Meraqlı ki, künümizde Qırım MSSC-niñ milliy harakterini red etme tırışuvlarında tarihiy yazılarınıñ bazı müellifleri lâtife seviyesine qadar eneler.
Boyle metinge qıymet kesiñiz: ‘Kreml Qırım MSSC-niñ, başqa muhtariyetlerde kibi, milliy harakteri olmasınıñ körünişini yaratqan’. Elbette, körünişni yaratmaq içün, Kreml cümhüriyetniñ milliy harakterini keñleştirgen ve pekitkendir!
Pek külkünçli! Territorial muhtariyetke ‘tıştan qırımtatar körünişini’ bermek içün Qırım MSSC-niñ Anayasasına devlet tili añlamını kirsetkenler. Bu metinniñ müellifi daa yaza: ‘Ekseriyetle, bolşevikler ükümdarlıq etken rus tiline konkurentlik yaratmamaq niyeti ile, er angi tilge devlet statusını berüv ameliyatından çetke çekile ediler. Qırım MSSC-niñ Anayasasına köre, rus ve qırımtatar tilleri devlet tilleri dep ilân etildi’
Şahsen mence, bu maqale müellifi oquyıcılarğa Qırım MSSC-ti 1921 senesi qırımtatar devletçiligi olaraq meydanğa kelgeniniñ davalaşmamazlığını köstermek istegen, amma kimsedendir qorqıp böyle ayneciliklerni işletken degen fikirdem. Öyle olsa, pek yahşı!
Devletniñ yuqarı yolbaşçılığında Qırım cumhuriyetiniñ statusına dair iç bir şübe yoq edi. Meselâ, Narkomindel G.Çiçerin ilân etti ki, Qırım — federatsiya sıñırlarındaki milliy cumhuriyet, Kareliya ve Başkiriya kibi.
Cumhuriyette esas vazifelerge milliy erbaplar çıqarıla ediler. QırımMİK’niñ reisi olaraq latış Y.P.Gaven (Dauman) seçilgen edi, 1917 senesinden qırımtatar siyasetçilerinen işbirlik tuta edi. QırımMİK’niñ 50 azalarından 18 qırımtatar edi. Olarnıñ arasında – Milli Firkanıñ lideri Bekir Çoban-zade, Amet Ozenbaşlı, Halil Çapçakçi, Usein Bodaninskiy – Bahçisaray muzey-saraynıñ müdiri. Seyt-Celil Hattat QırımMİK’niñ azalarına namzet olaraq seçildi. Qırım ükümetiniñ reisi S.Said-Galiyev edi. Ükümetiniñ azaları H.Çapçakçi – Narkomzdrav, İ.Muhiddinov – Narkompros, R.Nogayev – Narkomyust.
Şübesiz, Qırım ASSR’nıñ yaratılması 1917-1921 seneleri Qurultay-Meclis erbapları yolbaşçılığında qırımtatar halqınıñ ağır siyasiy küreşiniñ neticesidir. Firdevs, Memetov, İdrisov, Deren-Ayırlı, Usein Baliç kibi bolşevikler partiyasınıñ qırımtatar azaları – Gasprinskiy ve Qurultay ğayelerini menimsegen ve olarnıñ esasında öz dünyabaqışlarını terbiyelegen insanlardır.
Qırım ASSR, qırımtatar halqı devletçiliginiñ milliy-territorial şekli olaraq, ağır şaraitlerde faaliyet köstergen edi. İnqilâptan evel yılları qırımtatar halqınıñ milliy özgünliginen küreşken küçler şimdi de, sovetleştirilip, 1921 senesi cumhuriyetiniñ qırımtatar devletçiligi olaraq ilân etilmesine qarşı ediler, ve ileride bütün basamaqlarda Qırım ASSR’nıñ milliy maiyetini yoq etmege tırışa ediler. 1929 senesi 5 mayıs künü Qırım ASSR sovetlerniñ VI syezdinde muhtariyet Anayasasınıñ yañı muarririyeti qabul oluna. Tamır halqınıñ siyasiy ve medeniy ziyalılar saasında keçirilgen “temizlevlerinden” soñ, şovinistler muhtariyetniñ milliy maiyetini yoq etmege tırışa ediler. Amma bunı yapıp olamadılar, ve Qırım ASSR qırımtatar ve rus tillerinde yazılar ile öz devlet bayrağını saqlap qaldı – Bütün ülkelerniñ proletariyleri, birleşiñiz!”.
1936 senesi Qırım ASSR’nıñ nevbetteki Anayasası işletildi, o, Qırım ASSR Sovetlerniñ Fevqulâde syezdinde 1937 senesi 4 iyun künü tasdiqlana. Qırımnıñ tamır etnosına er vaqıt qarşı olğanlar bu anayasasına “devlet tili” añlamını kirsetmediler (1921 senesi Anayasasına qırımtatar tiline dair aytılğanı kibi), amma Qırım ASSR qanunlarınıñ qırımtatar ve rus tillerinde neşir etilecegi aqqında maddeni taşlap olamadılar, em de muhtariyetniñ bayraqtaki bu eki tilde yazı da qaldı. Bu hususiyet de-fakto Qırım ASSR maiyetiniñ, qırımtatar halqınıñ milliy-territorial şekli olaraq, saqlanması demektir. RSFSR qanunı ile bu hususiyetler tek üç yıldan soñ pekitilgen ediler, demek, Sovet Birliginiñ merkeziy akimiyet qurumlarında qırım şovinistler lobbisi olğan edi, amma resmiy ilân etilgen internatsionalizm olarnıñ ğalebesine bir vaqıtqa qadar mania olğan edi.
Stalinde, ğaliba, qırımtatarlarğa qarşı şahsiy fikirleri yoq edi. Veli İbraimovnıñ işi o içün baş egmegen “dostlarnıñ” sıradan bir cezalanması edi. 20-ci seneleri soñunıñ repressiyaları ve 30-ci seneleri milliy ziyalılıqnıñ yoq etilmesi tek Qırımda degil, er yerde keçirile ediler. Stalinniñ maqsadı bütünley oña baş eggen siyasiy ziyalılıqnıñ yaratılması edi, onıñ içün milliy añlılığını taşığan milliy ziyalılarnı yoq etmege kerek edi. Mirsaid Sultan-Galiyev (RSFSR milletler işleir boyunca halq komissariatınıñ Kollegiyasınıñ azası) 1921 senesi 14 aprel künü M RKP (b) ve İ.Stalinge “Qırımdaki vaziyet aqqında” maruzasında yaza edi: “Sovet işçilerniñ tatarlarğa munasebetlerinde umumen, bazı istasnalardan ğayrı, işançsızlıq ve yabancılıq duyula, olarnıñ devlet ayatında faal iştiraginde keñiş özteşebbüsçiligini köstermege qorqqanları duyula”.